ئۇيغۇرلاردىكى ئاسمان ۋە ئاسمان جىسىملىرى توغرىسىدىكى رىۋايەتلەر ھەققىدە مۇلاھىزە

گۆكچە ئەمەچ (ئەگە ئۇنىۋېرسېتىتى تۈرك دۇنياسى تەتقىقات ئېنىستىتۇتى تەتقىقاتچىسى)

تۈركچىدىن ئۇيغۇرچىلاشتۇرغۇچى: دوكتورانت رازىيە مۇھەممەت (مارمارا ئۇنىۋېرسىتېتى)

قىسقىچە مەزمۇنى: تۈركلەرنىڭ كائىنات ۋە تەبىئەت ھەققىدىكى تەسەۋۋۇرلىرى ۋە بۇ تەسەۋۋۇرلار ئارقىلىق دۇنيانى ۋە ئەتراپىدىكى موھىتلارنى تونىشى، رىۋايەتلەر ياردىمىدە بۈگۈنگىچە يېتىپ كەلدى. تۈركلەرنىڭ كائىنات ھەققىدىكى تەسەۋۋۇرلىرى ئىككى بۆلۈنمىلىك بىر تەسەۋۋۇر ئۈستىگە قۇرۇلغان. بۇ قۇرۇلما ئىككى ئاساسىي ئېلېمېنتنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. ئۇلارنىڭ بىرى ئاسمان، يەنە بىرى زېمىندۇر. تۈركلەر قەدىمكى دەۋرلەردىن باشلاپ تەبىئەتتە مەلۇم كۈچلەر بار دەپ قارىغان ۋە ئۇلارنى مۇقەددەس دەپ بېلىپ كەلگەن. ئاسمان بۇ مۇھىم كۈچلەرنىڭ بىرىدۇر. تۈركلەرنىڭ ئاسماندىكى جىسىملارنى مۇقەددەس بېلىشى نەتىجىسىدە، «كۆك تەڭرى» ئېتىقادى بارلىققا كەلدى. ئۇ ئېلىپ كەلگەن كۆك تەڭرى ۋە قۇياش، ئاي ۋە يۇلتۇزغا چوقۇنۇشىقا ئىشىنىش ھەققىدىكى رىۋايەتلەردە ئەكس ئەتتى. تەتقىقاتىمىزغا ئۇيغۇرلارنىڭ ئاسمان ۋە ئاسمان جىسىملىرىنىڭ شەكىللىنىشى توغرىسىدىكى 13 رىۋايەت كىرگۈزۈلگەن بولۇپ، بۇ رىۋايەتلەر ئۇلارنىڭ تەسەۋۋۇرىغا ئاساسەن تۈرگە ئايرىلغان ۋە تەھلىل قىلىنغان. بۇ تەتقىقات ئارقىلىق، تۈركلەردىكى كائىنات تەسەۋۋۇرىنىڭ ئۇيغۇرلارنىڭ رىۋايەتلىرىدىكى ئىپادىلنىشىگە قاراپ چىقىمىز. ئۇيغۇرلارنىڭ رىۋايەتلىرى ھەم تېكىستنى ھەم مەزمۇننى مەركەز قىلغان ھالدا مۇلاھىزە قىلىنىدۇ.

ئاچقۇچلۇق سۆزلەر: ئۇيغۇرلار، ئاسمان تەڭرى ئېتىقادى، چوقۇنۇش، رىۋايەت

كىرىش

تۈركلەرنىڭ تەبىئىتى ۋە كائىنات تەسەۋۋۇرى، ئۇلارنىڭ دۇنيا ۋە مۇھىتقا بولغان تونۇشى بۈگۈنكى كۈندە فولكلورىنىڭ بىر تۈرى بولغان رىۋايەتلەر سايىسىدا كۈنىمىزگىچە يېتىپ كەلدى. تۈركلەرنىڭ ئالەم تەسەۋۋۇرى ئىككى بۆلۈنمىلىك بىر قۇرۇلمىنى ئاساس قىلغان (تۈركمەن، 2011: 11). ئىككى بۆلۈنمە قۇرۇلمىسى ئاسمان بىلەن يەرشارى ئوتتۇرىسىدىكى ئىككى خىللىقى كۆرسىتىدۇ. ئاسمان ۋە ئاسمانغا ئائىت قۇياش، ئاي، يۇلتۇز، سامان يولى، يەر زېمىنغا مەنسۇپ بولغان تاغ، سۇ ۋە ئۆسۈملۈك ھەققىدىكى مەدەنىيەت ۋە ئېتىقاد تۈرك رىۋايەتلىرىدە كۆپ ئۇچرايدۇ. بۇ تەتقىقاتتا، ئالدى بىلەن، تۈركلەرنىڭ كائىناتنى چۈشىنىشى ئاساس قىلىنىدۇ، ئاندىن كۆك تەڭرى ئېتىقادى ۋە بۇ خىل قاراش ۋە ئەقىدىلەرنىڭ رىۋايەتلەردىكى ئەكس ئەتتۈرۈشى ئۇلار ھەققىدە ئۇچۇر بېرىش ئارقىلىق باھالىنىدۇ. يازما مەنبەلىرىدىن ئېرىشكەن 13 رىۋايەت تېكىستى ئۇلارنىڭ رىۋايەتلەردىكى ئايلىنىشلىرىنى بېكىتىشتە تەكشۈرۈلىدۇ. رىۋايەتلەرنى تەكشۈرگەندە، «ئىنسانچىلىق» دېگەن سۆز تەكىتلىنىدۇ.

تەتقىقاتىمىزدا ئۇيغۇرلارنىڭ ساماۋى ۋە ئاسمان جىسىملىرىنىڭ شەكىللىنىشى توغرىسىدىكى ئون ئۈچ رىۋايەت ئۇلارنىڭ تېمىسىغا ئاساسەن تۈرگە ئايرىلىدۇ ۋە تەھلىل قىلىنىدۇ. بۇ ئانالىز نەتىجىسىدە، تۈركلەردىكى كائىنات لايىھىسىنى ئۇيغۇرلارنىڭ رىۋايەتلىرىگە بولغان ئەكىس ئېتىشى ئەمەلگە ئاشىدۇ، ئۇيغۇرلارنىڭ رىۋايەتلىرى مەزمۇننى مەركەز قىلىش بىلەن بىللە تېكىستنىمۇ تۇتقۇ قىلغان ھالدا مۇزاكىرە قىلىنىدۇ. بۇ مۇلاھىزىلەرنى باشلاشتىن ئىلگىرى، رىۋايەتلەرنىڭ ئاساسى بولغان تۈركلەردىكى كائىنات چۈشەنچىسى ۋە كۈلتلىرى ھەققىدە ئۇچۇر بېرىلىدۇ.

1. تۈركلەردىكى كائىنات چۈشەنچىسى

تۈركلەردىكى كائىنات چۈشەنچىسى ئىككى ئاساسلىق پرىنسىپنى ئاساس قىلغان. بۇ ئىككى پرىنسىپقا ئاساسەن، كائىنات «ئاسمان بىلەن زېمىن» دىن ئىبارەتتۇر. ئاسمان بىلەن يەر بىرلا ۋاقىتتا ئىككى خىل قارمۇ قارشى ۋە بىر-بىرىنى تولۇقلايدىغان ئۇنىۋېرسال قۇرۇلمىدىن «ئىككى ئاساسىي پىرىنسىپ دەپ چۈشۈرۈلگەن كائىنات چۈشەنچىسى»، مىلادىيىدىن ئىلگىرىكى 1059-249 يىللىرى ئارىسىدا ياشىغان ۋولفىرام. ئەبەرخە تەرىپىدىن تۈركلەرنىڭ ئىپتىدائىي تىلى بولغان چۇلارنىڭمۇ ئىلگىرىسىدە تۇتۇشىدۇ»(ئەبەرخارد 2007: 17، 33). بۇ سىستېما ئاسمان بىلەن يەرشارى ۋەكىللىك قىلىدىغان قوش پرىنسىپنى ئاساس قىلغان بولغاچقا، ئۇ ھەم چۇ كوسمولوگىيسى (كائىنات ئىلمى) ۋە ھەم دىكوتومى (ئىككى بۆلۈنمىلىك سىستېما) دەپ ئاتالغان (تۈركمەن، 2011: 11). مۇستاپا ئارسلان بۇ قوش قۇرۇلمىنى تۆۋەندىكىدەك چۈشەندۈردى: «قەدىمكى تۈرك تەپەككۇردىكى كائىنات تەسەۋۋۇرى توغرىسىدىكى ئورتاق قاراشلارنىڭ بىرى شۇكى ،« كائىناتنى بارلىق ئىپادىلىرىنى قوبۇل قىلىدىغان سىستېما، ئاسمان ۋە يەر يۈزىنىڭ (يەر-تاش، يەر-سۇ) بىر-بىرىگە زىت، ئەمما بىر-بىرىنى تولۇقلايدىغان ئۇنىۋېرسال نەپەستىن تەركىب تاپقان. ئۇ تۈركلەر ۋە تۈركلەرنىڭ ئەڭ قەدىمكى ۋە ئەڭ مۇھىم كوسمولوگىيەسى دەپ قارىلىدۇ »(ئارسلان، 2005: 1).

تۈركلەردە بار بولغان بۇ سىستېما ئىران دىنلىرىدىكى ئىككى پرىنسىپ چۈشەنچىسىگە پۈتۈنلەي ئوخشىمايدىغان بولۇپ، ئىران دىنلىرىدا « ئىككىلىك» چۈشەنچىسى بۇ ئىككى پرىنسىپنى بىر –بىرىگە زىت ھەتتا بىر-بىرىگە دۈشمەن دەپ قارايدۇ. ئۇنىڭ ئۈستىگە، ئىككىلىك كۆز قاراش، ئىككى بۆلۈنمىلىك قاراشقا ئوخشىمايدىغان بولۇپ، بىرى-بىرىنى تولۇقلاش خاراكتىرىدىمۇ ئەمەس. . دىكوتومى (ئىككى بۆلۈنمىلىك سىستىما) بولسا ئوخشىمىغان، ئەمما بىر-بىرىنى تولۇقلايدىغان ئېلېمېنتلارنىڭ بىرىكىشىدۇر.

ۋ. باڭنىڭ «TURKİSCHE TURFAN TEXTE» (ئۇيغۇرچە تۇرپان تېكستىدە) دا بەرگەن مەزمۇنغا قارايدىغان بولساق بۇ خىل ئىككى بۆلۈنمىلىك قاراشنىڭ ئۇيغۇر دەۋرىدىمۇ مەۋجۇتلىقىنى كۆرۋالالايمىز: «كائىناتتا، ئۈستىدىكى ئاسمان يورۇق، يەر ئاستى قاراڭغۇدۇر. ئوت يورۇق، سۇ قاراڭغۇدۇر. ئەر يورۇق بولسا، ئايال قاراڭغۇ بولىدۇ. ئەگەر بۇ يەرلىك ساماۋى، ئاياللار ۋە ئەرلەر (پرىنسىپلار) ماس كەلسە، بارلىق جانلىق ۋە جانسىز جانلىقلار تۇغۇلۇپ پەيدا بولىدۇ. قۇياش ئىلاھى يورۇق، ئاي ئىلاھى قاراڭغۇدۇر. قۇياش بىلەن ئاي بىللە ساياھەت قىلىدۇ ۋە ئۇچرىشىدۇ. شۇڭلاشقا، ياز ۋە قىشتىن ئىبارەت تۆت پەسىل بار.. »(باڭدىن، تۈركمەن، 2011: 12).

فىكرەت تۈركمەن «ئوغۇزلارنىڭ مەمۇرىي قۇرۇلمىسى ۋە تەشكىلاتلىرىدىكى ئىككى خىل ئالاھىدىلىك» ماۋزۇلۇق ماقالىسىدە، ئوڭ-سول ئىككى بۆلۈنمىلىك قۇرۇلمىنىڭ تۈركلەرنىڭ كۆك تەڭرىگە بولغان ئېتىقادى بىلەن مۇناسىۋەتلىك ئىكەنلىكىنى ئوتتۇرىغا قويدى. «تۈركلەر ئۈچۈن بوشلۇق ئاسمان ۋە تۆت جەھەتتىن تەركىب تاپىدۇ. گەرچە دۆلەت يەر يۈزىدە بولسىمۇ، ئاسمان خۇدا ئىگىلىك ھوقۇقىنىڭ ئىگىسى ۋە مەنبەسىدۇر. تۈركلەرنىڭ كاللىسىدا كۈچ ئاسماندىن چۈشىدۇ، دۆلەت ئىچىدىكى ئورۇنلار يۇقىرىدىن تۆۋەنگە كېڭىيىدۇ. ئاندىن ئوڭ ۋە سولغا تارقىلىدۇ. قۇياش ۋە ئايغا بولغان ئېتقادمۇ ئىنتايىن مۇھىم، قۇياش ئوڭ ۋە شەرقنى، ئاي سول ۋە غەربنى كۆرسىتىدۇ »(تۈركمەن، 2011: 13). تۈركمەنلەرنىڭ بۇ سۆزىدىن تۈركلەرنىڭ كائىنات ھەققىدىكى چۈشەنچىسىنىڭمۇ كۈندىلىك تۇرمۇشنى شەكىللەندۈرگەنلىكىنى چۈشىنىۋالغىلى بولىدۇ. كېيىن، يۇقىرىدا تىلغا ئېلىنغان كائىنات لايىھىسىنى تەرەققىي قىلدۇرۇش ئارقىلىق، ئۈچ قۇرۇلمىغا يەتتى. مەسىلەن، مۇستاپا ئارسلاننىڭ پىكىرىگە ئاساسەن ئىنسان تەرىپىدىن ئېنىقلانغان ئۈچ قەۋەتلىك كائىنات (ئاسمان-يەر ئاستى) تەسەۋۋۇرىدا «تەڭرى، ئاسمان، كۆك يۈزى، كۆك ئاسمان، ئۈستۈنكى دۇنيا» قاتارلىقلار. رەقەملەردە ئىسمى ئاتالغان ۋە «ئىجادىي، قوغدىغۇچى روھ ۋە ئىلاھلار دائىرىسى» دەپ قارالغان ئۈستۈنكى قەۋەتمۇ ئۇنى تەسەۋۋۇر قىلغان ئىنسان ئۈچۈن كېرەكلىك كۆڭۈلدىكىدەك ئىلھامغا ئېرىشەلەيدىغان دەسلەپكى مەنبەدۇر»(ئارسلان، 2005: 65). بۇنىڭدىن باشقا، ئىككى بۆلۈنمىلىك قۇرۇلمىنى تەشكىل قىلىدىغان قۇرۇلمىلارنىڭ بىرى بولغان «ئاسمان» ئەزەلدىن تۈركلەرنىڭ قىزىقىشىنى تارتىپ كەلگەن بولۇپ، بۇ قىزىقىش تۈركلەرنىڭ ئېتىقادىدا ئىپادىلەنگەن. بۇ سەۋەبتىن، تۈركلەرنىڭ كائىنات ھەققىدىكى چۈشەنچىسىنى تېخىمۇ ياخشى چۈشىنىش ۋە ئاسمان ۋە ئاسمان جىسىملىرى توغرىسىدىكى رىۋايەتلەردە ئاسمان ئىلاھى ۋە چوقۇنۇشلىرىنى ئىز قوغلاش ئۈچۈن، كۆك تەڭرىنىڭ ئېتىقادى ھەققىدە ئۇچۇر بېرىش كېرەك.

2. قەدىمكى تۈركلەرنىڭ ئېتىقادى: كۆك تەڭرى ۋە كۈلتلەر

تۈركلەر قەدىمكى دەۋرلەردىن تارتىپلا تەبىئەتتە مەلۇم كۈچلەر بار دەپ قارىغان ۋە ئۇلارنى مۇقەددەس دەپ تونۇغان (گۈناي ۋە گۈنگۆر 2015: 50-51). كۆك تەڭرىگە ئىشىنىش بوزقىر تۈرك جامائىتىنىڭ ئاساسلىق دىنى سۈپىتىدە قوبۇل قىلىنغان، تەڭرى ئەڭ يۈكسەك دەپ قارىلىدۇ (كافەس ئوغلۇ 1997: 308). فۇزۇلى بايات، كۆك تەڭرى ئۈچۈن «ئۇ دۇئالاردا كۆكتە ياشايدىغان، ئىنسانلار ۋە تەبىئەت، ئوت ۋە يەر، قۇياش، ئاي ۋە يۇلتۇزلار ۋە ئاسماننى ياراتقان ئەڭ ئۇلۇغ روھتۇر، ئۇ دۇنيانىڭ تەرتىپىنى باشقۇرىدۇ ۋە ئاخىرىدا ئىنساننىڭ تەقدىرىنى بەلگىلەيدۇ» (بايات، 2007: 216-217).

ئاسمان بولۇپمۇ تۈركلەردە ۋە ھەممە ۋاقىتتا دېگۈدەك مۇقەددەس دەپ قارالدى . مىرسى ئەلئادە ئاسماننىڭ مۇقەددەسلىكى ۋە فۇنكسىيەسىنى تۆۋەندىكىدەك تەسۋىرلەيدۇ؛ «ئاسمان ئىنسان ۋە ئۇنىڭ ھاياتلىق كۈچى ۋەكىللىك قىلالمىغان « باشقا بىر نەرسە »گە مۇكەممەل ۋەكىللىك قىلىدۇ. «ئەڭ يۈكسەك» بولۇش تەبىئىيلا ئىلاھقا خاس سۈپەتتۇر. ئىنسان يېتەلمەيدىغان ئۈستۈنكى رايونلاردا يۇلتۇزلۇق ئاسمان، تەڭرىگە خاس ھالقىش، مۇتلەق رېئاللىق ۋە ئەبەدىيلىك قاتارلىق ئىمتىيازلار بار. جەننەت، ھالقىش، كۈچ ۋە ئۆزگەرمەسلىكىگە سىمۋول قىلىنغان. ئاسمان باردۇر. چۈنكى ئۇ ئەڭ ئالىي، مەڭگۈلۈك، تۇتقىلى بولمايدىغان، كۈچلۈكتۇر. چۈنكى پەقەت «ئۇلۇغ» بولۇش، «يۇقىرىدا» بولۇش (دىنىي مەنىدە) «كۈچلۈك» ۋە «مۇقەددەس» بولۇش بىلەن باراۋەر (ئەلئادە 2003: 61- 62). ئۇنىڭدىن باشقا، «ئاسمان» باشقا قاتلام ۋە جانلىقلارنىڭ تۇنجى قېتىم پەيدا بولۇشى «قانۇن ۋە تەرتىپ» نىڭ ئاساسلىق مەنبەسى ۋە مەركىزىدۇر»(ئارسلان، 2005: 10). ئاسمان قەۋەت سىستېمىسى سۈپىتىدە تەسەۋۋۇر قىلىنغان. غەرب تۈركلىرى ئۈچۈن يەتتە قەۋەت، شەرقىي تۈركلەر ئۈچۈن توققۇز قەۋەت دەپ قارالغان ئاسمان ئالتاي تۈركلىرى ئۈچۈن 17 قەۋەت دەپ تەسەۋۋۇر قىلىنغان (چىفتچى، 2004: 264).

تۈركلەر كۆك تەڭرىنى «ئاسماننىڭ روھى» دەپ تەسەۋۋۇر قىلغان بولۇپ، ئۇنىڭغا ئاساسەن قۇياش، ئاي، يۇلتۇز، گۈلدۈرماما ۋە چاقماق مۇقەددەس روھ قىلىپ تەسەۋۋۇر قىلىنغان. ئەبەرخارد قەدىمكى تۈرك دىنىنى «قۇياش ۋە ئاي چوقۇنغۇچىلىرىدىن تەركىب تاپقان تۈرك ئاسمان دىنى» دەپ ئېنىقلىما بەرگەن (گۈناي ۋە گۈنگۆر 2015: 51). بۇ سەۋەبتىن، كۆك تەڭرىگە ئېتىقاد قىلىنغاندىن كېيىن، ئۇنىڭغا مۇناسىۋەتلىك قۇياش، ئاي ۋە يۇلتۇز كۈلتىنىمۇ ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ.

كۈلت دېگەن سۆز فىرانسۇزچە «CULTE» سۆزىدىن ئېلىنغان. تۈركچە لۇغەتتە «1. چوقۇنۇش 2. دىن. 3. دىنىي مۇراسىم، ئىبادەت، ئاين »(تۈركچە لۇغەت، 2005: 1282) مەناسىدا ئېلىنغان. ئورخان خەنجەرئوغلى بولسا كۈلت ئاتالغۇسى ئۈچۈن «چوقۇنۇش» دەپ مەنا بەرگەن (خەنجەرلى ئوغلۇ، 1993: 281).

كۈلت ئاتالغۇسىنىڭ يەنە بىر ئېنىقلىمىسى ۋ. بەشلىيېف تەرىپىدىن ئوتتۇرىغا قويۇلغان. بەشلىيېف مۇنداق دېدى: «ھەر بىر دىننىڭ ھەقىقىي ئېلېمېنتلىرىنىڭ بىرىنى تەشكىل قىلىدىغان بۇ چوقۇنۇش ئىنسانلارنىڭ ئادەتتىن تاشقىرى كۈچلەر ياكى ئىلاھلار بىلەن بولغان مۇناسىۋىتى جەريانىدا ھەر خىل ھەرىكەتلەردە ئىپادىلىنىدۇ. بۇ ھەرىكەتلەر نۇرغۇن ئوخشىمىغان شەكىللەرنى كۆرسىتىدۇ. بۇلار مۇزىكا، ناخشا، ۋارقىراش، پەرياد ياكى دۇئا، پال سېلىش، سېھىرگەرلىك، قۇربانلىق قاتارلىق سۆزلەر ياكى سۈكۈتتە دۇئا قىلىش ۋە ئىلاھنىڭ ئالدىدا تەزىم قىلىش قاتارلىقلاربولۇشىمۇ مۇمكىن» (بەشلىيېف، 2017: 21-22).

ئاسمان بولسا تۈرك ئېتىقاد سىستېمىسىدا مۇقەددەس جاينىڭ مەنبەسى ۋە ئورنى دەپ قارىلىدۇ. ھەتتا تېخىمۇ ئىلگىرلىگەن ھالدا، يەريۈزىدىكى ئېلېمېنتلارمۇ ئاسمان بىلەن مۇناسىۋەتلىك دەپ قارالغان. ئۇنىڭدىن باشقا، ئاسمان، قۇياش، ئاي ۋە يۇلتۇزلاردا روھ بار، ھەمدە ئۇلارنىڭ كۈچى بار دەپ قارىلىدۇ (ئۇراز ي. 47: 47). تۈرك مەدەنىيىتىدە، قاغانلار ساماۋى جىسىملارغا ئوخشىتىلىدۇ. مەسىلەن، ئوغۇز قاغاننىڭ تۇنجى بالىلىرىنىڭ ئىسمى كۈن-خان، ئاي-خان، يۇلتۇز-خاندۇر. بۇ ئىسىملارنىڭ ھەممىسى كۆك تەڭرى ئەقىدىسىنىڭ نامايەندىسىدۇر.
قۇياش بىلەن ئاي كۈلتى (ئىتقادى) كۆپىنچە مەنبەلەردە ئوخشاش ۋاقىتتا تىلغا ئېلىنغان. بۇ ئىككى خىل چوقۇنۇش ئۇيغۇرلارنىڭ رىۋايەتلىرىدىمۇ ئۆزئارا جىپسىلەشكەندۇر. بۇ ئىككى خىل كۈلتكە قارىتا، ئۈنۋەر گۈنئاي ۋە ھارۇن گۈنگۆر تۆۋەندىكىدەك باھا بەردى؛ «بىز خىتاي مەنبەلىرىدىن ھونلارنىڭ قۇياش ۋە ئاينى ئۇلۇغلىغانلىقىنى كۆرەلەيمىز. تىلغا ئېلىنغان مەنبەلەردە، ھۇن تانھۇسىنىڭ ھەر كۈنى ئەتىگەندە چېدىرىدىن چىقىپ كېچىسى قۇياش ۋە ئايغا تازىم قىلىدىغانلىقى قەيت قىلىنغان. ئىگىلىنىشىچە، بۇ ئەقىدە ۋە ئادەتلەر ھونلاردىن كېيىن ئوتتۇرا ئاسىيادا دۆلەت قۇرغان تۈرك توپلۇملىرىدا داۋاملاشقان »(2015: 51). مەسىلەن، بۈگۈنكى كۈندە، قۇياش ۋە ئاي ياقۇتلار ئارىسىدا ئىككى ئاكا-ئۇكا دەپ قارىلىدۇ ئۇلار ئۆزلىرىنىڭ ئىلاھىي كۈچ-قۇدرىتىگە ئىگە دەپ قارايدۇ، ئۇلارنىڭ بىر قىسىم قەھرىمانلىرى قۇياش ۋە ئايدىن كەلگەن (ئاننان، 2017: 25-26). شۇنداقلا «قۇياش، ئاي ۋە باشقا يۇلتۇزلارنىڭ سىمۋوللىرى ھازىرقى زامان شامانلىرىنىڭ كۆپىنچىسىدە ئۇچرايدۇ. ياقۇتلاردا، رەزىل روھلارنىڭ قۇياش ۋە ئاي بىلەن تىركىشىۋاتقانلىقى، ھەتتا بەزىدە ئۇلارنى قاراڭغۇلۇق دۇنياسىدا تۈرمىگە تاشلايدىغانلىقى بايان قىلىنغان. قۇياش ۋە ئاي تۇتۇلۇش مۇشۇ شەكىلدە يۈز بەردى دەپ قارالدى »(گۈناي ۋە گۈنگور، 2015: 51).

فۇزۇلى باياتنىڭ ئايغا چوقۇنۇش ھەققىدىكى بايقاشلىرى بىر قەدەر قىزىقارلىق «دەسلەپتە مۇكەممەللىكنىڭ سىمۋولىدەك كۆرۈنىدىغان ئاي، بارلىق ئىقتىدارلارنىڭ مەنبەسى بولغان قۇياش بىلەن ئۆز فۇنكسىيىسىنى ئورتاقلاشقاندەك قىلىدۇ. ئەمەلىيەتتە، ئاي ئىلاھى يەنە بىر قىسىم كۆچمەن ۋە يېرىم كۆچمەن خەلقلەرنىڭ تۇنجى ھاياتلىق مەنبەسىدۇر. ۋاقىتنىڭ ئۆتۈشىگە ئەگىشىپ، قۇياش ئەپسانىلىرى جانلىنىپ، ئاينى مەركەز قىلغان ئەقىدىلەر ئۇزۇن مۇددەت تىركىشىشىدىن كېيىن ئۆز ئورنىنى گېئولوگىيىلىك مەركەز سىستېمىسىغا قويدى. پەقەت، بۇ جەريان يۈز بەرگۈچە ئاي ئىلاھى كائىناتنىڭ بىردىنبىر كۈچى ئىدى. بۇ ئاي شارىنىڭ بىزنىڭ دۇنيارىمىزغا يېقىن ۋە تېخىمۇ تونۇلغان، ئۇنىڭ ئورنى ۋە شەكلىنىڭ ئاسماندىكى ئۆزگىرىشى ۋە چىقىپ يەرنى يورۇتۇپ بېرىدىغان بولغانلىقىدىندۇر »(بايات، 2007: 268).

ئوغۇز قاغاننىڭ ئاي قاغاندىن تۇغۇلۇشى قىز- ئاي ئېتىقادى بىلەن مۇناسىۋەتلىكتۇر. «ئوغۇز تېكىستىدە، ئاي خان ئوغۇزنى تۇغقان ئانا بولۇپلا قالماي، يەنە ئاستىرال تەسەۋۋۇرىدىكى باش ئىلاھتۇر. بۇ ئاي شارىنىڭ ئانتروپروفورملىشىشى ۋە ئاتىسىز بالا تۇغۇشنىڭ تۈركچە ۋارىيانتىدۇر »(بايات، 2007: 272). يەنە بىر تەرەپتىن، كونا تۈرك ئەقىدىسىگە ئاساسەن، بۇقا، ئاينى يەنى ئەركەكنى؛ كالا قۇياشنى، يەنى ئايالنى سىمۋول قىلىنغان. فۇزۇلى بايات ئاي شارىنىڭ سىمۋولى بولغان بۇقېنىڭ ئەركەك بولۇشى ئەپسانىلەردە زىددىيەت ئەمەس، بەلكى ئاينى مەركەز قىلغان ئەپسانىلەرنىڭ ئۆزگىرىشى بىلەن مۇناسىۋەتلىك ئىكەنلىكىنى ئوتتۇرىغا قويدى (بايات، 2007: 271).

يۇلتۇزلار ھېچ بولمىغاندا ئاي ۋە قۇياشقا ئوخشاش ئېتىقادتا رولى بار ساماۋى مەۋجۇداتلاردۇر. يۇلتۇز كۈلتى (ئىتقادى) تۈرك دۇنياسىنىڭ ھەممە يېرىدە دېگۈدەك كۆرۈلىدۇ. «يۇلتۇز چوقۇنىشى بوزقىر پادىچىلىرى، ئوۋچى توپلىغۇچى ئالتايلىقلاردىن ۋە بۇغا باقىدىغان ئالتاي ۋە سىبىرىيە تۈركلىرىدە ئىنسانلارغا خاس ئالاھىدىلىككە ئېرىشىش ئارقىلىق قەدىمكى تۈركلەرنىڭ ئالەم قارىشىنى ۋە قىسمەن ئالەم بىلىملىرىنى ئەكىس ئەتتۈرىدۇ. (بايات، 2007: 279-280).

شەرق ئالىملىرىنىڭ سۆزىگە قارىغاندا، يۇلتۇزلار يەتتە ئىقلىمنى باشقۇرىدىكەن. مەھمۇد قەشقىرى يەنە يىلدىزلارنىڭ ئادەتتە «يۇلتۇز» دەپ ئاتىلىدىغانلىقىنى ۋە ئۇلارنىڭ ئۆز-ئارا ئايرىلغانلىقىنى بايان قىلدى. بۇ يۇلتۇزلاردىن مۇشتەرى يۇلتۇزىغا «ئەرەنتۈز»، مىزان يۇلتۇزىغا «قاراقۇش»، سۈرەيياغا «ئۈلكەر»، يەتتە قېرىنداشلارغا «يەتىگەن»، قۇتۇپ يۇلتۇزىغا «تۆمۈر قوزۇق»، مىررىھ يۇلتۇزىغا «باكىرسوكۇم» ئىسىملىرىنى بەرگەنلىكى ئېيتىلغان.(مەھمۇد قەشقىرى، 2006: 40).

رىۋايەتلەردىكى يۇلتۇزلارنىڭ بىرى «چولپان يۇلتۇزى»دۇر. بۇ چولپان ھەققىدە رىۋايەتلەر تۈرك دۇنياسىدا چولپان يىلدىز / چوبان يىلدىز / سولبون قاتارلىق ئىسىملار بىلەن سۆزلەنگەن. «بۇ يۇلتۇز ھەققىدىكى رىۋايەتلەرنىڭ تۈرك دۇنياسىدا كەڭ تارقالغانلىقى بۇ يۇلتۇزنىڭ تۈرك ئەپسانىۋى تەپەككۇر سىستېمىسىدىكى ئورنىدىن كەلگەن. «تۈرك ئاسترونومىيە ئەپسۇنلىرىنىڭ كۆچمەن ئىجتىمائىي مەدەنىيەت تۇرمۇشى بىلەن بىۋاسىتە باغلىنىشى چولپان / پادىچى چولپان ئەپسانىلىرىدە ساقلانغان. ئەمەلىيەتتە، پادىچى يۇلتۇزى ئالەم ئۇچۇرلىرىدىكى ھېكمەتنىڭ مەنبەسى دەپ ئاتالغانلىقىنى، تۈركلەر ئۇنى يېتەكچى چولپان دەپ ھېساپلايدۇ. (بايات، 2007: 292).

قۇياش، ئاي ۋە يۇلتۇزلار توپى ھەققىدە قىسقىچە ئۇچۇر بەرگەندىن كېيىن، بۇ چوقۇنۇشلارنىڭ ئۇيغۇرلارنىڭ رىۋايەتلىرىدىكى ئورۇننى باھالاش مۇۋاپىق بولىدۇ.

3. ئاسمان ۋە ئاسمان جىسىملىرى توغرىسىدىكى ئەپسانىلەرنى تەكشۈرۈش

ئۇيغۇرلارنىڭ ئاسمان ۋە ئاسمان جىسىملىرى توغرىسىدىكى رىۋايەتلىرىنى تۆۋەندىكىدەك بۆلۈشكە بولىدۇ:
1. قۇياش ۋە ئاي توغرىسىدىكى رىۋايەتلەر
2. ئاي ھەققىدىكى رىۋايەتلەر
3. يۇلتۇزلار توغرىسىدىكى رىۋايەتلەر
4. ساماۋى ئىشلار توغرىسىدىكى رىۋايەتلەر

ئوبزورىمىزدا تىلغا ئالغان ئون ئۈچ رىۋايەتنىڭ ئىككىسىدە ئاي بىلەن قۇياش بىرلىكتە كىلىدۇ. بۇلارنىڭ بىرىدە ئۈلكەر يۇلتۇزى بار. گەرچە ئاينىڭ ئۆزىگە تەۋە بولغان رىۋايەتلىرى بولسىمۇ، ئەمما دىققەت قىلىشقا ئەرزىيدىغىنى شۇكى، قۇياش ئاي شارىدىن مۇستەقىل رىۋايەتلەرگە كىرگۈزۈلمىگەن. بۇ ئەھۋال باشقا تۈرك قەبىلىلىرىدىكى ئوخشاشلىقنى كۆرسىتىپ بېرىدۇ، ھەممىگە ئايانكى، قۇياش يالغۇز جايلاشقان رىۋايەتلەر ناھايىتى ئازدۇر. ئۇيغۇرلاردە ئاي ھەققىدە ئۈچ رىۋايەت بار. بىز تەكشۈرگەن رىۋايەتلەردىكى يۇلتۇزلار ھەققىدە جەمئىي ئالتە رىۋايەت بار. رىۋايەتلەردە چولپان، زۆھرە، ئېشەك ئۆلتۈردى (يۇپىتېر)، يەتتە باندىت يۇلتۇزلىرىنىڭ ئىسمى تىلغا ئېلىنغان. بۇنىڭدىن باشقا، ساماۋى ۋەقەلەر توغرىسىدىكى رىۋايەتلەرنىڭ بىرى «نېمىشقا قار ۋە يامغۇر ياغىدۇ؟» ۋە «بۇلۇت قىز» ئىسىملىك ئىككى ئەسەر مۇلاھىزە قىلىنىدۇ.

ئۇيغۇرلارنىڭ ئاسمان ۋە ئاسمان جىسىملىرى توغرىسىدىكى رىۋايەتلىرى مەتىن ئەكىجى تەرىپىدىن فولكلور ئەسەرلىرىنى تەسۋىرلەش ئۈچۈن ئىجاد قىلغان تۆت چاسا قۇرۇلمىسىغا ئاساسەن تەتقىق قىلىنغان. تۆت چاسا قۇرۇلما تېكىستنىڭ قۇرۇلما ئالاھىدىلىكى ۋە چۈشەندۈرۈش جەريانىدىكى باياننىڭ مەزمۇنىنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. ئەكىجى قۇرغان تۆت چاسا قۇرۇلمىسى تۆۋەندىكىچە: «1. تېكىستنى قۇرۇش ۋە يەتكۈزۈش جەھەتتىكى مەزمۇن ئالاھىدىلىكى، 2. تېكىستنىڭ شەكلى ۋە قۇرۇلما ئالاھىدىلىكى، 3. تېكىستنىڭ مەزمۇنى، تېما ئالاھىدىلىكى، 4. تېكىستنىڭ ئىقتىدار ئالاھىدىلىكى »دۇر(2016: 134). ئەكىجىنىڭ تۆت تەرەپ قۇرۇلمىسىدا، ئۇنى قۇرۇش ۋە يەتكۈزۈش ئىقتىدارلىرى تېكىستنىڭ مەزمۇنى ھەققىدە يىپ ئۇچى بېرىدۇ. تېكىستنىڭ شەكلى ۋە قۇرۇلما ئالاھىدىلىكى ۋە ئۇنىڭ مەزمۇنى ئالاھىدىلىكى رىۋايەت تېكىستىنىڭ قۇرۇلما ئالاھىدىلىكىنى تەكشۈرۈش ئىمكانىيىتىگە ئىگە قىلىدۇ.

قۇياش ۋە ئاي ھەققىدىكى رىۋايەتلىرى قوشۇمچە ھۆججەتتە «ئاي ۋە قۇياش (1)»، «ئاي ۋە قۇياش (2)» دەپ ئاتالغان.

«ئاي بىلەن قۇياش (1)» رىۋايىتىدە، ئاي بىلەن قۇياش بىر-بىرىنى ياخشى كۆرىدىغان ئىككى ئاشىق-مەشۇق سۈپىتىدە تەسۋىرلەنگەن. رىۋايەتكە قارىغاندا، بۇ ئىككى ئاشىق-مەشۇق ئايرىلىش ئازابىدا قالىدىكەن. ئۇنىڭدىن باشقا، ئۈلكەرنىڭ يۇلتۇزى قۇياشنى ياخشى كۆرىدۇ، بىر كۈنى ئۇ چولپان يۇلتۇزنى باش ئەلچى قىلىپ قۇياشنى ياخشى كۆرىدىغانلىقىنى يەتكۈزىدۇ. پەقەت، قۇياش ئۆزىنىڭ ياخشى كۆرىدىغىنىنىڭ ئاي ئىكەنلىكىنى ئېيتتى. پەقەت، ئۈلكەر بىر ئويۇن ئوينايدۇ ۋە قۇياشقا بارىدۇ ۋە كەچ چۈشۈشتىن بۇرۇن قۇياشنىڭ قەلبىگە ھاسىسىنى سانجىدۇ. ھاسا قىزىلغا ئۆزگىرىدۇ ۋە قۇياش بۇنى ھېس قىلمايدۇ. كېيىن، ئۈلكەر يۇلتۇزى ئاستىغا ئۆتۈپ، تاياقنى ئۇخلاۋاتقان ئاينىڭ يۈزىگە سانجىيدۇ. شۇڭا، ئاي يۈزىدە قارا داغ قالىدۇ.
«ئاي ۋە قۇياش (1)» رىۋايىتىدىكى پېرسوناژلار قۇياش، ئاي، ئۈلكەر ۋە چولپان يۇلتۇزىدۇر.

ئىجاد قىلنىش – كېيىنكى دەۋىرلەرگە يەتكۈزۈلۈش – ئىشلىتىش: رىۋايەتتە ئۇيغۇرلارنىڭ ئاسمان ھەققىدە بىلىدىغانلىقى كۆرسىتىلدى. ئاي بىلەن قۇياشنىڭ كۆرۈشەلمەيدىغان ئىككى ئاشىق-مەشۇق سۈپىتىدە تەسۋىرلىنىشى ئەمەلىيەتتە ئۇلارنىڭ بىرلا ۋاقىتتا ئاسماندا ئەمەسلىكى بىلەن مۇناسىۋەتلىكتۇر. كۈندۈزدە ئاسماندا قۇياشنىڭ بارلىقىنى، كېچىدە ئاينىڭ ئۇنىڭ ئورنىنى ئالىدىغانلىقى ھەققىدىكى ئۇچۇر ئۇيغۇرلاردە باردۇر . بۇ سەۋەبتىن، «ئۈلكەر يۇلتۇزى كېچە بولۇشتىن بۇرۇن قولدىكى ھاسىسىنى قۇياشنىڭ يۈرىكىگە تىققان. قۇياش بۇنى سەزمىگەن. ھاسا خۇددى چوغدەك قىزىرارغاندا، ئۈلكەر يۇلتۇزى پەستەرەپكە ئۆتكەن ۋە ئۇخلاۋاتقان گۈزەل ئاينىڭ مۇبارەك يۈزىگە ھاسىنى سانجىغان »(ئۆگەر 2008: 542)
شەكىل قۇرۇلمىسى: رىۋايەت نەسىر شەكلىدىدۇر. بولۇپمۇ قۇياش، ئۈلكەر يۇلتۇزى ۋە چولپان يۇلتۇزى ئوتتۇرىسىدىكى سۆھبەتلەرمۇ مەۋجۇتتۇر.
مەزمۇنى: بۇ بىر چۈشەندۈرۈش (ئېتولوگىيەلىك) ئەپسانىسىدۇر. ئاي يۈزىدىكى داغلار مۇھەببەتنىڭ نەتىجىسى دەپ چۈشەندۈرۈلگەن.
تەربىيۋى ئەھمىيتى: رىۋايەتنىڭ تەربىيە فونكىسىيەسى بار. بۇ رىۋايەتتە، ئاسمان جىسىمى بولغان ئاي يۈزىدىكى داغلار رىۋايەتكە ئاساسەن چۈشەندۈرۈلگەن. ھەسەتخورلۇقنىڭ ناچار ھېسسىيات ئىكەنلىكى ۋە ناچار ئاقىۋەتلەرنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدىغانلىقى چۈشەندۈرۈلگەن.

«ئاي ۋە قۇياش (2)» رىۋايىتىدە، ئاي بىلەن قۇياش ئىككى ئاشىق-مەشۇق ئەمەس، بەلكى بىر-بىرىگە مېھمان بولۇپ بارىدىغان دوستلار سۈپىتىدە تەسۋىرلەنگەنبولۇپ ئاي قۇياشقا «نۇرلۇق تاج» سوۋغا قىلغان ئىكەن، شۇنداق قىلىپ قۇياش يەرشارىنىڭ ھەممە يېرىنى يورۇتۇپ بەرگەنىكەن. يەنە بىر تەرەپتىن، قۇياش ئايغا سېتىۋالغۇدەك سوۋغات تاپالماي قالغانىكەن. ئۇ بۇنىڭ سەۋەبىنى ئۇنىڭغا تۆۋەندىكىدەك يەتكۈزگەنىكەن: «بۇرادەر، مەن سىزگە ھېچ نەرسە ئالالمىدىم. مەن سىزگە كىيىم تىكىپ ئەكېلىپ قوياي دېسەم، بىر كۈنى ئورغاق شەكلىدە چىقىسىز، بىر كۈنى چەمبىرەك شەكلىدە چىقىسىز. مەن كىيىمنى قانداق تىكىشنى بىلەلمىدىم »(ئۆگەر, 2008: 542). بۇنىڭدىن كۆرۈۋېلىشقا بولىدۇكى، بۇ نۇتۇقلار ئاينىڭ ئۆزگىرىش باسقۇچلىرىنى كۆرسىتىدۇ. كېيىن، ئاي ئاچچىقلىنىپ، تاياق بىلەن قۇياشنى قوغلاشقا باشلىغان. بۇ كۆرۈنۈشنى ئاي بىلەن قۇياشنىڭ بىرلا ۋاقىتتا ئاسماندا ئەمەسلىكى، ئارقا-ئارقىدىن ئاسماندا ئىكەنلىكى دەپ چۈشەندۈرۈشكە بولىدۇ. ئۇزۇنغا سوزۇلغان قوغلىشىش نەتىجىسىدە، قۇياش گۈرۈچنىڭ قىزىق مېيىنى ئېلىپ، ئاينىڭ يۈزىگە ئېتىپتۇ. ئاينىڭ ئاق يۈزىنىڭ داغلىرى مۇشۇ ئۇسۇلدا چۈشەندۈرۈلگەن. بۇ رىۋايەتتە ئىككى پىېرسوناژ بار. بۇ پېرسوناژلار ئاي ۋە قۇياشتۇر.

ئىجاد قىلنىش- كېيىنكى دەۋىرلەرگە يەتكۈزلۈش- ئىشلىتىش: رىۋايەت ئىجادىيەت – يەتكۈزۈش ۋە ئىشلىتىش مەزمۇنىغا مۇناسىۋەتلىك مۇھىم ئۇچۇرلار بىلەن تەمىنلەيدۇ. ئۇيغۇرلارنىڭ ئاسماننى ياخشى بىلىدىغانلىقىنى كۆرسىتىپ بېرىدىغان بۇ رىۋايەت ئاي ۋە قۇياشقا مۇناسىۋەتلىك بىر نەچچە مەسىلىنى ئايدىڭلاشتۇردى. بۇنىڭ بىرىنچىسى، يەرشارىنىڭ ئىسسىقلىق ۋە يورۇقلۇق مەنبەسى بولغان قۇياشنىڭ بۇ ئالاھىدىلىكىنى چۈشەندۈرۈشتۇر. ئاي قۇياشقا «نۇرلۇق تاج» سوۋغا قىلدى، ئەمما ئۇنىڭ بەدىلىگە ھېچقانداق سوۋغات ئالالمىدى. شۇنداق قىلىپ، ئىككىسىنىڭ ئىككى قۇتۇپلۇق مۇناسىۋىتى باشلاندى. ئاي سوغۇق ھەم قاراڭغۇدۇر. قۇياش ئىللىق ۋە يورۇقتۇر.

قۇياشنىڭ ئاي ئۈچۈن ھېچقانداق سوۋغات ئالالماسلىقىدىكى سەۋەب، ئاي شارىنىڭ مۇقىم شەكلى يوقلىقىنى ئىسپاتلىدى. رىۋايەتنىڭ بۇ قىسمى ئاينىڭ ئۆزگىرىش باسقۇچلىرىنى كۆرسىتىدۇ. قۇياش ئاينى بەزىدە ئورغاق، بەزىدە چەمبىرەك شەكلىدە دېسە، ئۇ «تولۇن ئاي» ۋە «ھىلال ئاي» باسقۇچلىرىنى كۆرسىتىدۇ.

ئاي ۋە قۇياش ھەققىدىكى يەنە بىر كۆرۈنەرلىك كۆرۈنۈش زىياپەت ئۈستەلنىڭ بېشىدىكى ئىككەيلەن بىر-بىرىنى قوغلىغان كۆرۈنۈشتۇر. كېچە-كۈندۈزگە ئوخشاش كەينى-كەينىدىن كېلىدىغان ئاي بىلەن قۇياش ئوخشاش بىر جايدا ئەمەس، ئىككى دوست بىر-بىرىنى قوغلىغان نەق مەيداندا ۋۇجۇتقا كېلىدۇ.

رىۋايەتتىكى ئەڭ ئاخىرقى چۈشەندۈرۈش بولسا ئاي يۈزىدىكى داغنىڭ چۈشەندۈرۈشىدۇر. رىۋايەت لوگىكىسى بۇ قۇياشنىڭ ئاي يۈزىگە ئىسسىق ماي تاشلاش بىلەن مۇناسىۋەتلىكتۇر. رىۋايەتنىڭ تارماق مەزمۇنىنى شەكىللەندۈرىدىغان يۇقىرىدىكى بۇ تۆت چۈشەندۈرۈش ئۇيغۇرلارنىڭ ئاسمان توغرىسىدىكى بىلىملىرىنى چۈشەندۈرۈپ بېرىدۇ. ئىنسان ئەقلى ئۆزى بىلىدىغان ۋە ياشايدىغان يەر يۈزىدە يۈز بەرگەن ۋەقەلەر بىلەن ئۆزى بىلىدىغان ئاسماننى چۈشەندۈرۈشكە ئۇرۇنغانىدى.
شەكىل ۋە قۇرۇلما: رىۋايەت نەسىر شەكلىدىدۇر. گەرچە ئۆزئارا سۆھبەت بولمىسىمۇ، قۇياشنىڭ چۈشەندۈرۈشى پاراڭ شەكلىدە رىۋايەتكە كىرگۈزۈلگەن.
مەزمۇنى: بۇ بىر چۈشەندۈرۈش (ئېتولوگىيەلىك) ئەپسانىسىدۇر. ئاي يۈزىدىكى داغلار ئاي بىلەن قۇياش ئوتتۇرىسىدىكى مۇنازىرىنىڭ نەتىجىسىدە قۇياش ئاينىڭ يۈزىگە ئىسسىق ماي ئاتقاندا يۈز بەرگەن.
تەربىيۋى ئەھمىيتى: رىۋايەتنىڭ تەربىيە فونكىسىيەسى بار. يەرشارىنىڭ ئىسسىقلىق ۋە يورۇقلۇق مەنبەسى بولغان قۇياشنىڭ بۇ ئالاھىدىلىكنى قانداق قولغا كەلتۈرگەنلىكى ۋە ئاي يۈزىدىكى داغلارنىڭ بۇ رىۋايەت بىلەن قانداق بارلىققا كەلگەنلىكى قاتارلىق سوئاللارنىڭ جاۋابى بېرىلگەن.

«مەلىكىنىڭ ئاي بولۇشى» ناملىق رىۋايەتتە، قەدىمكى دەۋرلەردە قۇياشنىڭ ئاسماندا يالغۇز ئىكەنلىكى ئېيتىلغان. ئۇ يالغۇزلۇقتىن زېرىكىپ قالغاندا، سۇلتاننىڭ قىزى بىلەن توي قىلماقچى بولغان. پەقەت، سۇلتان قىزىدىن ئايرىلىشقا قوشۇلمىدى، شۇڭا كىشىلەر قۇياشنىڭ ئىسسىقلىقى ۋە نۇرىدىن مەھرۇم قالدى ۋە ئېچىنىشلىق ھالغا چۈشۈپ قالدى. بۇ ئەھۋالنى بىلگەن مەلىكە قۇياشقا يىتىشنىڭ يوللىرىنى ئىزدىدى. رىۋايەتتە، مەلىكىنىڭ دەرەخكە ياماشقان مەنزىرىسى ئىنتايىن مۇھىم؛ «مەلىكە ئويغىنىپ باغقا چىقىپ ئويناپ دەرەخكە چىقتى. ئۇ دەرەخنىڭ ئەتراپىدا بىر خىل يۆگىمەچنىڭ چىرمىشىپ كېلىۋاتقانلىقىنى كۆردى. بۇ بىر ئاجايىپ ئىش: يۆگىمەچ مەلىكىنىڭ بەدىنىگە چىرمىشىپتۇ. ئۇ چوڭ بولۇپ ئۆسۈپ، مەلىكىنى ئېلىپ يۇقىرىغا چىقىرىپتۇ »(ÖGER, 2008: 541). بۇ دەرەخ يەرشارى بىلەن ئاسماننىڭ ئۆتكۈنچى يولىنى تەمىنلەيدىغان ئالەم دەرىخىدۇر. تۈرك ئەپسانىلىرىدە بۇ دەرەخ «ھاياتلىق دەرىخى» ۋە «دۇنيانىڭ دەرىخى» دەپ ئاتالغان. «ھاياتلىق دەرىخىنىڭ ئەڭ مۇھىم ئالاھىدىلىكى شۇكى، ئۇ دۇنيانىڭ مەركىزىگە جايلاشقان. ئۇ ئۈچ ئالەم بوشلۇقىنى (يەر ئاستى، يەر ئۈستى ۋە ئاسمان) تۇتاشتۇرىدۇ. ئالەم دەرىخى بەزىدە پەلەمپەي، بەزىدە دەرەخ تۈۋرۈكى بىلەن ئىپادىلىنىدۇ. مۇراسىم جەريانىدا، بۇ دەرەخ (تىرەك، پەلەمپەي) سېھىرلىك ھالدا ئاسمانغا يېتىدۇ »(ئەرگۈن، 2017: 27).
ئىجاد قىلنىش- كېيىنكى دەۋىرلەرگە يەتكۈزلۈش- ئىشلىتىش: بۇ رىۋايەت نامسىز تۇقۇلغان. ئۇنىڭ تارقىلىشى ئەۋلادتىن ئەۋلادقا داۋاملىشىپ بۈگۈنكى كۈنگە يېتىپ كەلگەن. بۇ رىۋايەتنىڭ ئىشلىتىلىشى ئۇيغۇرلار ھەققىدە مۇھىم ئۇچۇرلارنى بېرىدۇ. مەسىلەن، ئۇيغۇرلارنىڭ كائىنات تەسەۋۋۇرىنىڭ يەر ئاستى، يەر ۋە ئاسماندەك ئۈچ قەۋەتلىك قۇرۇلمىسى بارلىقى بۇ رىۋايەت ئارقىلىق بىزگە يېتىپ كېلىدۇ. بۇ ئۈچ قەۋەتنىڭ ئالەم دەرىخى بىلەن بىر-بىرىگە ئۇلىنىشى رىۋايەتتىكى ئۇچۇردۇر. ئاسماندىكى ئاسمان جىسىملىرىنىڭ يەرشارىنىڭ نامايەندىسى بولۇشىمۇ ناھايىتى مۇھىمدۇر.

شەكىل ۋە قۇرۇلما: «مەلىكىنىڭ ئاي بولۇشى» ناملىق رىۋايەت نەسىر شەكلىدىدرۇ. رىۋايەتتە ئۆزئارا پاراڭلار بار. بۇ جەريان باشقا رىۋايەتلەرگە قارىغاندا بىر قەدەر ئۇزۇندۇر.
مەزمۇنى: بۇ بىر چۈشەندۈرۈش (ئېتولوگىيەلىك) ئەپسانىدۇر. ئۇ ئاي شارىنىڭ شەكىللىنىشى بىلەن مۇناسىۋەتلىكتۇر. قۇياشنىڭ ئاسماندا يالغۇز قېلىشى ۋە بۇ ئەھۋالدىن زېرىكىشى نەتىجىسىدە، يەر يۈزىدىكى بىر پادىشاھنىڭ قىزىنى ياخشى كۆرىشى بىلەن جەريان باشلىنىدۇ. كېيىن، سۇلتاننىڭ قىزى ھاياتلىق دەرىخى ئارقىلىق ئاسمانغا چىقىپ، ئاسماندىكى ئايغا ئايلانغان.
تەربىيۋى ئەھمىيتى: رىۋايەتنىڭ تەربىيە فونكىسىيەسى بار. رىۋايەتتە ھۆكۈمرانلارنىڭ ئۆزلىرى رەھبەرلىك قىلغان كىشىلەر ئۈچۈن ھەر خىل قۇربانلىقلارنى بېرىشى كېرەكلىكى تەكىتلەنگەن.
«ئاي يۈزىدىكى داغ توغرىسىدىكى رىۋايەت» ناملىق بۇ رىۋايەت، ئىسىمدا كۆرسىتىلگەندەك، ئاي يۈزىدە داغلارنىڭ شەكىللىنىشى بىلەن مۇناسىۋەتلىكتۇر. ئاي ئۆزىنىڭ گۈزەللىكىدىن پەخىرلەندى، باشقا جانلىقلارنى كۆزگە ئىلمىدى، ھەتتا ئۆزى ئۈچۈن ياراتقۇچى بارلىقىنى ئۇنتۇپ قالدى، ئۇ گۇناھ قىلدى. بۇ سەۋەبتىن، ئاللاھ ئۇنىڭ چىرايىغا كۈل چېچىپ گۈزەللىكىنى يوقىتىپ، يۈزىگە داغ پەيدا قىلدى.

ئىجاد قىلنىش – كېيىنكى دەۋىرلەرگە يەتكۈزلۈش- ئىشلىتىش: رىۋايەت، شۇنداق دېيىشكە بولىدۇكى، ئۇيغۇرلار ئىسلام بىلەن ئۇچراشقاندىن كېيىن ياكى ئىسلامنىڭ تەسىرى بىلەن ئۆزگەرگەندىن كېيىن شەكىللەنگەن. بىزنى بۇ قاراشقا يېتەكلەيدىغان سەۋەب رىۋايەتتە «ئاللاھۇتائالا» سۆزىنىڭ ئىشلىتىلىشىدۇر. رىۋايەتتە يەنە بىردىنبىر ياراتقۇچىنىڭ ئاللاھ ئىكەنلىكى تەكىتلەنگەن.
شەكىل ۋە قۇرۇلما: رىۋايەت نەسىر شەكلىدىدۇر. بۇ قىسقىچە بايان ئالاھىدىلىكىگە ئىگىدۇر.
مەزمۇنى: بۇ بىر چۈشەندۈرۈش ئەپسانىسىدۇر. ئۇ ئاي يۈزىدىكى تاغقا ئوخشاش قۇرۇلمىنىڭ قانداق شەكىللەنگەنلىكىنى تەسۋىرلەيدۇ.
ئەھمىيتى: رىۋايەتنىڭ تەربىيە فونكىسىيەسى بار. رىۋايەتتە، ئاڭلىغۇچىلارغا تەكەببۇرلۇقنىڭ ناچار ھېسسىيات ئىكەنلىكى، ئاللاھنىڭ ھەممىنى ياراتقانلىقى، گۇناھ سادىر قىلىنغاندا، كۇپۇرلۇق قىلغاندا بۇنىڭ جازاسىز قالمايدىغانلىقى تەكىتلەنگەن.

«شىرىن قىز رىۋايىتى» دە، ئاينىڭ شىرىن بىلەن گۈزەللىك كۆرىشى تېما قىلىنغان. ئاي شىرىننىڭ گۈزەللىكىگە ھەسەت قىلىپ، ئۇنىڭ بىلەن مۇسابىقىگە چۈشىدۇ. بۇ مۇسابىقىدە شىرىن «بىسمىللاھ»، يەنى ئاللاھنىڭ ياردىمىگە مۇراجىئەت قىلىش ئارقىلىق غەلىبە قىلىدۇ. بۇ ئەھۋال ئاستىدا، ئاي نومۇس قىلىپ يەر يۈزىگە چۈشەلمەيدۇ ۋە ئاسماندا توختاپ قالىدۇ.
ئىجاد قىلنىش- كېيىنكى دەۋىرلەرگە يەتكۈزلۈش- ئىشلىتىش: بۇ رىۋايەت نامسىز يارىتىلغان. بۇنىڭدىن باشقا، بۇ رىۋايەت ئۇيغۇرلار ئىسلام بىلەن ئۇچراشقاندىن كېيىن ۋە ياكى ئىسلامنىڭ تەسىرى ئۇچراشقاندىن كېيىنكى دەۋردە بارلىققا كەلگەن. بىزنىڭ بۇ باھا بېرىشىمىزنىڭ سەۋەبى شۈبھىسىزكى تېكىست بىلەن مۇناسىۋەتلىكتۇر. تېكىستتە تىلغا ئېلىنغان «بىسمىللاھ» سۆزى ۋە بۇ سۆزنى ئېيتقان شىرىننىڭ ئاللاھنىڭ ياردىمى بىلەن مۇسابىقىدە غەلىبە قىلغانلىقى رىۋايەتتە ئىسلام ئامىللىرىنىڭ بارلىقىنى كۆرسىتىپ بېرىدۇ.
شەكىل- قۇرۇلما: رىۋايەت نەسىردۇر. پاراڭلارنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ.
مەزمۇنى: بۇ بىر چۈشەندۈرۈش ئەپسانىسىدۇر. ئاي شارىنىڭ نېمە ئۈچۈن ئاسماندا ئىكەنلىكى توغرىسىدىدۇر.
تەربىيۋى ئەھمىيتى: رىۋايەتنىڭ فونكىسىيەسى تەربىيىلەشتۇر. شىرىن قىز رىۋايىتىدە تەكەببۇرلۇقنىڭ ناچار ھېسسىيات ئىكەنلىكى، كەمسىتىلمەسلىكى كېرەكلىكى ئېيتىلغان. بۇنىڭدىن باشقا، ئاللاھنىڭ نامىدا بىر ئىشنى باشلاش ياخشى نەتىجىلەرنى ئېلىپ كېلىدىغانلىقى، بۇ رىۋايەت بەرمەكچى بولغان ئۇچۇرلارنىڭ بىرىدۇر.

بىز تەتقىقاتىمىزغا كىرگۈزگەن يۇلتۇزلار ھەققىدە ئالتە رىۋايەت بار. بۇ رىۋايەتلەر «چولپان يۇلتۇز»، «چولپان»، «ھارۇت ۋە مارۇت ۋە چولپان»، «زۆھرە يۇلتۇزى»، «يۇپىتېر (ئېشەك ئۆلتۈردى) ھەققىدە» ۋە «يەتتە باندىت يۇلتۇزى» دۇر.

«چولپان يۇلتۇز» ناملىق رىۋايەتتە، چولپاننىڭ كۈندىلىك تۇرمۇشى، چىرايلىق، ئوماق ۋە باتۇر قىز دەپ تەسۋىرلەنگەن بوۋا ۋە مومىسى تىلغا ئېلىنغان. كېيىن، ئۇنى كۆرگەن زالىم ئوغلى بىلەن تويىنى قىلماقچى بولغان ۋە ئۇنى تۇتقۇن قىلغان. شۇنىڭدىن كېيىن، چولپان كۆكتەڭرىدىن ئۆتۈندى. «كۆكتەڭرى » بۇ ئىلتىماسىنىڭ بەدىلىگە ئۇنى ئەڭ يورۇق يۇلتۇز، چولپان يۇلتۇزىغا ئايلاندۇردى.

ئىجاد قىلنىش – كېيىنكى دەۋىرلەرگە يەتكۈزلۈش- ئىشلىتىش: رىۋايەت نامسىزدۇر. رىۋايەتتە، چولپاننىڭ «كۆك تەڭرى» دىن ياردەم سورىشى بۇ رىۋايەتنىڭ «كۆك تەڭرى» نىڭ ئېتىقادى بىلەن بارلىققا كەلگەن ياكى شەكىللەنگەنلىكىنى كۆرسىتىپ بېرىدۇ.

شەكىل – قۇرۇلما: رىۋايەت نەسىر شەكلىدىدۇر. رىۋايەتتىكى يەنە بىر كۆرۈنەرلىك نۇقتا شۇكى، چولپاننىڭ كۈندىلىك تۇرمۇشى سۆزلەنگەندىن كېيىن، بۇ ھاياتنىڭ ئۆزگىرىدىغانلىقىنى بىلدۈرىدىغان ماقال-تەمسىل قوللىنىلىدۇ. «ھەممە يەردە ياخشى-يامان بار» دەپ يەتكۈزگىلى بولىدىغان بۇ ماقال-تەمسىل بىر خىل فولكلورنى يەنە بىر خىل ئۇسۇلدا ئىشلىتىشنىڭ مىسالىدۇر.
مەزمۇنى: چولپان يۇلتۇزىنىڭ شەكىللىنىشىگە مۇناسىۋەتلىكتۇر.
تەربىيۋى ئەھمىيتى: ئۇ بىر تەربىيە رىۋايىتىدۇر. نۇمۇسلۇق تۇرمۇشنىڭ مۇھىملىقى تەكىتلىنىدۇ ۋە سەمىمىي ۋە نۇمۇسلۇق بولغاندا ھەر بىر ئارزۇنىڭ قوبۇل قىلىنىدىغانلىقى يەتكۈزۈلىدۇ.
«چولپان» رىۋايىتى ئىسلام دەۋرىدە شەكىللەنگەن «چولپان يۇلتۇز» رىۋايىتىنىڭ بىر خىل شەكلى سۈپىتىدە كۆرۈلىدۇ. بۇ يەردە چولپان بىر نامرات كىشىنىڭ قىزى سۈپىتىدە تەسۋىرلەنگەن. قۇياش بىلەن ئاينىڭ ئۇنىڭغا ھەسەت قىلىدىغانلىقى تىلغا ئېلىنغان. سۇلتاننىڭ بۇ قىز بىلەن زورلۇق بىلەن توي قىلىش ئارزۇسى بىلەن، قىز ئاللاھقا يالۋۇردى، ئاللاھ ئۇنى چولپان يۇلتۇزىغا ئايلاندۇردى.
ئىجاد قىلنىش- كېيىنكى دەۋىرلەرگە يەتكۈزلۈش- ئىشلىتىش: بۇ رىۋايەت نامسىز يارىتىلغان. بۇ رىۋايەت «چولپان يۇلتۇز» رىۋايىتىنىڭ ئىسلام نۇسخىسى سۈپىتىدە كۆرۈلىدۇ. چولپان كۆك تەڭرىگە ئەمەس، بەلكى ئاللاھقا دۇئا قىلىدۇ.
شەكىل قۇرۇلمىسى: ئۇ نەسىرى رىۋايەتتۇر. ئۇ ناھايىتى قىسقىدۇر.
مەزمۇنى: چولپان يۇلتۇزىنىڭ شەكىللىنىشىگە مۇناسىۋەتلىكتۇر.
فونكىسىيەسى: ئۇ بىر تەربىيە رىۋايىتىدۇر. شەرەپنىڭ مۇھىملىقى تەكىتلەنگەن.

چولپان چولپىنى توغرىسىدىكى يەنە بىر رىۋايەت «خارۇت بىلەن مارۇت ۋە چولپان»دۇر. رىۋايەتتە، ھارۇت ۋە مارۇت پەرىشتىلىرىنىڭ ھېكايىسى ۋە چولپان چولپىنىنىڭ ھېكايىسى بىرلەشتۈرۈلگەن. بۇ رىۋايەتتە، خۇدا پەرىشتىلىرىگە يەر يۈزىنى كۆزىتىپ، ئۇلارنىڭ ئادالەتسىز ئەھۋالغا يولۇققان-ئۇچرىمىغانلىقىنى ئېيتىشقا بۇيرۇيدۇ. پەرىشتىلەر يەرشارىنى كۆزىتىۋاتقاندا، ھارۇت ۋە مارۇتتىن باشقا بارلىق بارلىق قازىلارنى ياقتۇرىدۇ. ھارۇت بىلەن مارۇت بولسا قازىلىق مەجبۇرىيىتىنى تېخىمۇ ياخشى ئادا قىلىدىغانلىقىنى ئېيتىپ يەر يۈزىگە چۈشۈرۈلۈشنى تەلەپ قىلغان، خۇدا بۇ تەلەپلەرنى مۇۋاپىق تاپقانىدى. بىر كۈنى، چولپان ۋە ئايالى سوت مەھكىمىسىگە كەلدى، ھارۇت بىلەن مارۇت بولسا نەپسىگە تۇتۇلۇپ چولپان بىلەن بىللە بولغۇسى كەلدى. بۇ جەرياندا چولپان خۇداغا دۇئا قىلدى، خۇدا ئۇنى ئاسمانغا كۆتۈردى ۋە ئۇنى چولپان يۇلتۇزىغا ئايلاندۇردى. ھارۇت بىلەن مارۇتنىڭ بولسا قىلمىشلىرى جازاسىز قالمىدى ۋە قازى مەھكىمىسىنىڭ ئاستىدىكى قۇدۇققا ئېسىلغان ئىدى. رىۋايەتنىڭ ئاخىرىدا، بۇ رىۋايەتنىڭ تەبىرى بار. «دېيىلگەنگە قارىغاندا، ئۇلار بۇ قۇدۇقتىكى سۇغا قىيامەت كۈنىگىچە قاراپ ۋە بىر تامچە سۇغا زار بولۇپ ياشايمىش. ئايال ئۇنىڭ پاكىزلىقى سايىسىدا، كۆككە كۆتۈرۈلۈپ، چولپان يۇلتۇزغا ئايلانغانىمىش. ئۇ ئاخىرەت كۈنىگىچە ئاسماندا پارقىراپ تۇرارمىش (ئۆگەر، 2008: 546).
ئىجاد قىلنىش- كېيىنكى دەۋىرلەرگە يەتكۈزلۈش- ئىشلىتىش: نامسىز يارىتىلغان بۇ رىۋايەت ئىسلام دەۋرىدىكى ئىزلارنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. بۇ ئەھۋالدا تەڭرىنىڭ مەۋجۇتلۇقى ۋە پەرىشتىلىرىگە بۇيرۇق قىلىشى ئېنىقتۇر.

شەكىل قۇرۇلمىسى: رىۋايەت نەسىر شەكلىدىدۇر. ئۆزئارا سۆھبەت ئېلىپ بېرىلغان.
مەزمۇنى: چولپان يۇلتۇزنىڭ شەكىللىنىشى توغرىسىدىكى رىۋايەتتۇر.
تەربىيۋى ئەھمىيتى: تەلىم-تەربىيە فونكىسىيەسىگە ئىگە بۇ رىۋايەتتە شەرەپنىڭ ھەممىدىن موھىملىقى «ئايال، ئۇنىڭ پاكلىنىشى نەتىجىسىدە ئاسمانغا كۆتۈرۈلۈپ، چولپان يۇلتۇزىغا ئايلاندى» (ئۆگەر، 2008: 546). بىز يۇقىرىدا چولپان يۇلتۇزنىڭ شەكىللىنىشى ھەققىدە بەرگەن ئىككى ئەپسانىگە ئوخشىمايدىغىنى، بۇ رىۋايەتتىكى ناچار كىشىلەرنى جازالاش تولىمۇ مۇھىمدۇر.
چولپان يۇقۇرىدا ئېيتىلغىنىدەك خالىمىغان مۇناسىۋەتكە مەجبۇرلانغان ۋە بىز يۇقىرىدا تىلغا ئالغان ئۈچ رىۋايەتتە ئۇنىڭ شەرىپىگە كۆڭۈل بۆلىدىغان قىز سۈپىتىدە تەسۋىرلەنگەن بولۇپ، ئۈچىنىڭ ھەممىسىدە ئۇ ئۆزى ئىشىنىدىغان دىنغا ئاساسەن ياراتقۇچىغا يا كۆك تەڭرىگە ياكى ئاللاھقا دۇئا قىلىپ قۇتۇلۇشنى ئارزۇ قىلغان. كۆك تەڭرى ياكى ئاللاھ ئۇنى رەزىللەردىن قۇتۇلدۇرۇپ، ئاسمانغا ئېلىپ چىقىپ چولپان يۇلتۇزغا ئايلاندۇردى.

«يۇپىتېر (ئېشەك ئۆلتۈردى) ھەققىدە» ناملىق رىۋايەتتە چولپاننىڭ يۇلتۇزى تىلغا ئېلىنغان. قىش كۈنلىرى كارۋان سارايدا تۇرغان سودىگەرلەر كۆزەتكۈچىدىن چولپان يۇلتۇز ئاسماندا پەيدا بولغاندا ئۇلارنى ئويغىتىشىنى تەلەپ قىلدى. چولپان سودىگەرلەر ئۈچۈن ئالاھىدە مۇھىمدۇر. چۈنكى چولپان يۆنىلىشنى تېپىشقا ياردەم بېرىدۇ. تۈركلەر چولپان يۇلتۇزنى يېتەكچى يۇلتۇز دەپ قارايدۇ (بايات، 2007: 292). پەقەت، كۈزەتكۈچى يۇپىتېرنى كۆرۈپ، ئۇنى چولپان (ۋېنېرا) دەپ خاتا تونۇپ، سودىگەرلەرنى ئويغىتىپ، سودىگەرلەرنىڭ يولغا چىقىشىغا سەۋەپ بولدى. چولپان يۇلتۇز چىقمىغاچقا، تاڭ ئاتماپتۇ، شىۋىرغانغا پېتىپ قالغان سودىگەرلەرۋە يېمەكلىك تاپالمىغان ئېشەكلىرىمۇ سوغۇقتىن توپڭلاپ كىتىپتۇ. شۇ كۈندىن كېيىن، يۇپىتېر يەنە «ئېشەك ئۆلتۈردى» دەپ ئاتالغان.
ئىجاد قىلنىش – كېيىنكى دەۋىرلەرگە يەتكۈزلۈش- ئىشلىتىش: نامسىز يارىتىلغان. بۇ رىۋايەتنىڭ ئىجاد قىلىنىشى سودىگەرلەر سودا يوللىرىدا سارايلاردادا قالغانلىقى، كومپاس بولمىغان ۋە ساماۋى جىسىملار ئارقىلىق ئورۇن ۋە يۆنىلىش بەلگىلىنىدىغان دەۋرگە ماس كېلىدۇ.
شەكىل ۋە قۇرۇلما: ئۇ قىسقا، نەسىر شەكلىدىكى رىۋايەتتۇر.
مەزمۇنى: بۇ بىر چۈشەندۈرۈش ئەپسانىسىدۇر. رىۋايەتتە چۈشەندۈرۈلگەن ئېلېمېنتلارنىڭ بىرىنچىسى چولپان يۇلتۇزنىڭ يۆنىلىشنى كۆرسىتىش ئۈچۈن خىزمەت قىلىدىغان ئۇچۇرلىرىدۇر. ئىككىنچى ئېلېمېنت، يۇپىتېرنىڭ «ئېشەك ئۆلتۈردى» دەپ ئاتىلىشىدىكى سەۋەب رىۋايەتكە تايىنىپ چۈشەندۈرۈلگەن.
تەربىيۋى ئەھمىيتى: ئۇنىڭ تەربىيە فونكىسيەسى بار. چولپاننىڭ يۆنىلىش تېپىش يۇلتۇزى ۋە يۇپىتېرنىڭ «ئېشەك سۇندۇرغۇچى» دەپ ئاتىلىشىدىكى سەۋەبلەر چۈشەندۈرۈلگەن.

زۆھرە يۇلتۇزى دەپ ئاتالغان رىۋايەتتە، زۇھرە چىرايلىق، ئەقىللىق ۋە تىرىشچان قىز سۈپىتىدە تەسۋىرلەنگەن. ئۇنىڭغا زۇلۇم قىلىدىغان ئۆگەي ئانىسى بار، ئۇ زۆھرەنى ناھايىتى جاپالىق ئىشلىتىدۇ. بىر كۈنى، ئۆگەي ئانىسى زۆھرەدىن تۆشۈك تۇڭنى تولدۇرۇشىنى تەلەپ قىلدى، زۆھرە چارچاپ يىغلاشقا باشلىغاندا، بىر يۇلتۇز زۇھرە تەرەپكە كېلىپ ئۇنى ئاسمانغا ئېلىپ چىقىپ، زۆھرەنى ئاي شارىنىڭ قۇچىقىغا ئېلىپ باردى. رىۋايەتتە: «ئەگەر ئاي چىققاندا ئەستايىدىللىق بىلەن قارىسىڭىز، زۆھرەنىڭ ئاينىڭ ئوتتۇرىلىرىدا ئەپكەش چېلەكلىرىنى ئېلىپ ئۆرە تۇرغانلىقىنى كۆرىسىز. ئاينىڭ يېنىدا چاقنىغان يۇلتۇز زۆھرەنى ئاسمانغا ئېلىپ بارىدىغان يۇلتۇزدۇر. كىشىلەر ئۇنى «ۋېنېرا يۇلتۇزى» دەپ ئاتىدى (ئۆگەر، 2008: 547).
ئىجاد قىلنىش- كېيىنكى دەۋىرلەرگە يەتكۈزلۈش- ئىشلىتىش: ئۇ نامسىز يارىتىلدى. ئۇنى ئۆگەي ئانىنىڭ ھېكايىسى بىلەن بىرلەشتۈرگەن دېيىشكە بولىدۇ.
شەكىل ۋە قۇرۇلما: ئۇ نەسىر شەكلىدىكى مەزمۇنى: بۇ بىر چۈشەندۈرۈش ئەپسانىسىدۇر. زۆھرە يۇلتۇزنىڭ شەكىللىنىشى چۈشەندۈرۈلگەن رىۋايەتتۇر.
تەربىيۋى ئەھمىيتى: تەربىيۋىدۇر. ئەگەر سىز ياخشى ئادەم بولسىڭىز، نەتىجىنىڭ مۇكاپاتلىنىدىغانلىقى ئۇقتۇرۇلىدۇ.

بۇ رىۋايەتتە «يەتتە باندىت يۇلتۇز» دەپ ئاتالغان رىۋايەت بۇرۇنقىغا ئوخشىمايدىغان ھېكايىدۇر. بۇ رىۋايەتتە، يەتتە باندىت ئۆز دەۋرىدە ئوۋغا چىققان يەتتە ئوغرى دەپ تەسۋىرلەنگەن. بۇ ئوغرىلار كىشىلەرگە زۇلۇم قىلىدىغان كىشىلەردىن قېچىش ئۈچۈن ئاسمانغا چىقىپ كەتكەن. كېيىن، يەتتە باندىت يۇلتۇز بايان قىلغۇچى تەرىپىدىن مۇنداق مۇلاھىزە قىلىنغان:
«ئالدىنقى تۆت كىشى رەھبەر، كەينىدىكى ئۈچى ئۇلارنىڭ ئەگەشكۈچىلىرىمىش. ئۇلارنىڭ ئىككى تەرىپىدىكى ئىككى يورۇق يۇلتۇز بولسا، ئۇلارنى قوغلاپ چىققان ئىككى باھادىرمىش ۋە باھادىرنىڭ ھەمراھى بولغان ئىككى يورۇق يۇلتۇز بولسا بۇ باھادىرلار مىنگەن ئاتلارمىش. بۇ ئاتلار تۆمۈر تاياققا باغلانغانمىش (…) يەتتە باندىت بۇ ئىككى ئاتنى (ئاق بوز ئات ۋە كۆك بوز ئات) ئوغرىلاشنىڭ يولىنى تاپماقچى بولغانمىش. پەقەت باھادىرلار كۈزۈتۈپ تۇرغاچقا ئوغرىلار يېقىنلىشالماپتۇمىش »(ئۆگەر، 2008: 548).
ئىجاد قىلنىش- كېيىنكى دەۋىرلەرگە يەتكۈزلۈش- ئىشلىتىش: نامسىزدۇر. ئۇ ئەۋلادتىن – ئەۋلادقا داۋاملىشىپ كەلدى.
شەكىل ۋە قۇرۇلما: ئۇ قىسقا، نەسىر شەكلىدىكى رىۋايەتتۇر. ئۇنىڭدا سىمۋول خاراكتېرلىك ئىپادىلەر بار.
مەزمۇنى: چۈشەندۈرۈش شەكلىدىدۇر. ئۇ ئاسماندىكى يەتتە باندىت يۇلتۇزنىڭ ئاسماندا شەكىللەنگەنلىكىنى تەسۋىرلەيدۇ.
تەربىيۋى ئەھمىيتى: تەربىيىۋىدۇر. ئۇ ئاسمان ھەققىدە ئۇچۇر بىلەن تەمىنلەيدۇ.

بىز ساماۋى ۋەقەلەرنى تەتقىق قىلىشقا كىرگۈزگەن ئىككى رىۋايەت بار. «نېمىشقا قار ۋە يامغۇر ياغىدۇ؟» ۋە «بۇلۇت قىز» دەپ ئاتىلىدىغان رىۋايەتلەر ئۇلارنىڭ ئىسمىدەك يامغۇر ۋە قار بىلەن مۇناسىۋەتلىكتۇر. «نېمىشقا قار ۋە يامغۇر ياغىدۇ؟» قەدىمكى دەۋرلەردە، خۇدا ئاسماندىن ئۇن ياغدۇرۇپ كىشىلەرنى ئوزۇقلاندۇرۇپ، يامغۇر ياغدۇرۇپ ئۇسسۇزلۇقىنى قاندۇردى. تەڭرى ئايالنىڭ بالىسىنىڭ كاسسىنى خېمىر بىلەن سۈرتۈۋاتقانلىقىنى كۆرۈپ ئاچچىقلىنىدۇ. شۇڭا، ئۇ يامغۇرنى ناھايىتى يىراقتا كىشىلەر تۇرمايدىغان يەرگە ياغدۇرۇشقا باشلاپتۇ. ئۇ يەنە ئۇننى قارغا ئايلاندۇرىۋېتىدۇ. بۇ پائالىيەتتىن كېيىن كىشىلەر يېمەكلىك ۋە سۇنىڭ مۇھىملىقىنى ھېس قىلىدۇ. شۇ كۈندىن باشلاپ، خۇدا ئىنسانلارغا رەھىم قىلىدۇ ۋە كىشىلەرگە ئاشلىق ئۇرۇقى بېرىدۇ.
ئىجاد قىلنىش- كېيىنكى دەۋىرلەرگە يەتكۈزلۈش- ئىشلىتىش: نامسىزدۇر. خۇدا ئىنسانغا دان ئۇرۇقى بەرگەندە بۇ رىۋايەت ئاخىرلىشىدۇ. شۇڭا، بۇ رىۋايەتنى دېھقانچىلىق دەۋرىنىڭ بېشىدا شەكىللەنگەن دېيىشكە بولىدۇ. باشقا نۇقتىدىن قارايدىغان بولساق، رىۋايەتنىڭ بۇ قىسمى كېيىن رىۋايەتكە قوشۇلغان بولۇشى مۇمكىن دېيەلەيمىز.
شەكىل قۇرۇلمىسى: رىۋايەت نەسىر شەكلىدىدۇر. بۇ بىر قىسقا رىۋايەتتۇر.
مەزمۇنى: رىۋايەتتە قار ۋە يامغۇر يېغىشىنىڭ سەۋەبى چۈشەندۈرۈلگەن. كىشىلەرنىڭ دېھقانچىلىقنى باشلىشىمۇ رىۋايەتتە چۈشەندۈرۈلگەن.
تەربىيۋى ئەھمىيتى: ئۇنىڭ ئۈگۈتۈش فونكىسيىسى بار. كىشىلەرنىڭ دېھقانچىلىقنى باشلىشى توغرىسىدا مۇھىم ئۇچۇرلار بار.

«بۇلۇت قىز» رىۋايىتىدە قۇرغاقچىلىق تەسۋىرلەنگەن. قۇرغاقچىلىق يۈز بەرگەندە ، بىر ئەقىللىق قىز ئۇنىڭ كۆيدۈرۈلۈشىنى تەلەپ قىلدى ، ئەگەر ئۇنداق قىلمىسا ، ھەممەيلەننىڭ ھالاك بولىدىغانلىقىنى ئېيتتى. كىشىلەر بۇ قىزنى كۆيدۈرۈشى كېرەك ئىدى ، ئۇ كۆيگەندە چىققان ئىس-تۈتەك بۇلۇتقا ئايلىنىپ يامغۇر يېغىشقا باشلىغان. كېيىن ، بۇلۇت قىز دېھقانلارغا داۋاملىق ياردەم قىلغان.
ئىجاد قىلنىش- كېيىنكى دەۋىرلەرگە يەتكۈزلۈش- ئىشلىتىش: نامسىز يارىتىلغان بۇ ئەپسانىلەر فىزىكىلىق ئۆزگىرىش بولغان يامغۇرنىڭ ئىلمىي ئۆزگىرىشى ئاساسىدا بارلىققا كەلگەن. يامغۇر يەر شارىدىن چىقىپ كەتكەن سۇ ھورى يىغىلىپ يەر يۈزىگە چۈشكەندە پەيدا بولىدۇ. مۇشۇنىڭغا ئاساسەن ، ئۇيغۇرلار بۇ رىۋايەت بارلىققا كەلگەن مەزگىلدە يامغۇرنىڭ قانداق شەكىللەنگەنلىكىنى بىلگەن.
شەكىل ۋە قۇرۇلما: رىۋايەتتە پاراڭلارغا يىر بېرىلگەن. ئۇ نەسىر شەكلىدىدۇر.
مەزمۇنى: بۇلۇت ۋە يامغۇرنىڭ شەكىللىنىشى توغرىسىدىكى چۈشەندۈرۈش (ئېتولوگىيەلىك) ئەپسانىلەردۇر.
ئىقتىدارى: ئۇنىڭ ئۈگۈتۈش فونكىسيىسى بار. يامغۇرنىڭ قانداق شەكىللىنىشى بۇ رىۋايەت ئارقىلىق ئايدىڭلىشىدۇ.
ئەپسانىلەردە ئىجاد قىلنىش- كېيىنكى دەۋىرلەرگە يەتكۈزلۈش- ئىشلىتىش ، شەكىل-قۇرۇلما ، مەزمۇن ۋە تەربىيۋى ئەھمىيتىنى تەھلىل قىلىدىغان بىر قانچە نۇقتا كۆزگە كۆرۈنەرلىكتۇر. بۇ يەردىكى تۇنجى كىشىنىڭ دىققىتىنى تارتىدىغان نۇقتا شۇكى ، ئىنسان ۋە ئاسمان جىسىملىرى توغرىسىدىكى رىۋايەتلەردە ئىنسانچىلىقنىڭ ئىزى بىر قەدەر كۆپ ئۇچرايدۇ. بۇ مۇناسىۋەت بىلەن ، ئۆزگىرىش موتىۋى رىۋايەتلەرنىڭ ئاساسىي توقۇلمىلىرىغا كىرگۈزۈلگەن. شۇڭلاشقا ، تەتقىقاتىمىزنىڭ بۇ قىسمىدا «ئىنسانچىلىق» دېگەن سۆزنى ۋە ئۇنىڭ رىۋايەتلەردىكى ئەكىس ئېتىشى ھەققىدە توختىلىمىز.

4. ئادەملەشتۈرۈشنىڭ رىۋايەتلەردىكى ئەكىس ئېتىشى

جەلال بەيدىلىي تۈرك ئەپسانىلىرىنىڭ قامۇسى لۇغىتىدە ، ئادەملەشتۈرۈشنى «ئىنسانلارنىڭ ئالاھىدىلىكى ، تەبىئىي جىسىملار ، ھادىسىلەر ۋە بارلىق جانلىقلارغا تەۋە ، قەدىمكى مەدەنىيەتلەرنىڭ ئالامىتى» دەپ ئېنىقلىما بەرگەن (بېيدىلى 2015: 64). مەسىلەن، قىش بىر موماي ، ئاي شارى ئەر ، قۇياش نۇرى ئايال ۋە ئۆتمۈشتىكى بىر گۈزەل قىز دەپ قارىلىدۇ (بەيدىلى ، 2015: 64).
تەتقىق قىلىنغان رىۋايەتلەردە ، قۇياش بىلەن ئاي ئىككى ئاشىق-مەشۇق ياكى بىر-بىرى بىلەن چىقىشالمايدىغان ئىككى ئاكا-ئۇكا بىلەن سېلىشتۇرۇلغان. ئۇيغۇرلارنىڭ رىۋايەتلىرىدىن بىرى بولغان «ئوماق قىز» رىۋايىتىدە ، ئاي شارىنىڭ بىر ئىنسانغا ئوخشاش شىرىنغا ھەسەت قىلىدىغانلىقىنى كۆزىتىش مۇمكىن. بۇنىڭدىن كۆرۈۋېلىشقا بولىدۇكى ، تۈرك دۇنياسىنىڭ رىۋايەتلىرىدە ئادەملەشتۈرۈشنىڭ ئىزلىرى بولۇپمۇ ئاسمان ۋە ئاسمان جىسىملىرى ھەققىدىكى رىۋايەتلەردە ئوتتۇرىغا چىقىدۇ.

«ئاي بىلەن قۇياش (1)» رىۋايىتىدە ، قۇياش بىلەن ئاي بىر-بىرىنى ياخشى كۆرىدۇ. ئىككى ئادەمگە ئوخشاش ئۇلار مۇھەببەتنىڭ ئازاپلىرىغا دۇچار بولىدۇ. ئۇنىڭدىن باشقا ، ئۈلكەر يۇلتۇزمۇ قۇياشقا قارشىلىقسىز ئاشىق بولىدۇ ، بۇ مۇھەببەتنى بىلدۈرۈش ئۈچۈن ، ئۇ باشقا بىر يۇلتۇزدىن، چولپان يۇلتۇزدىن ياردەم سورايدۇ. ئاشىققا ئوخشاش كىشىلەرگە مەنسۇپ بولغان بۇ تۇيغۇغا ئەگىشىپ ، رىۋايەتتە ھەسەتخورلۇق تۇيغۇسى پەيدا بولىدۇ. ئۈلكەرئايغا ھەسەت قىلىدۇ ۋە ئۇنىڭغا زىيان سالىدۇ ، چۈنكى قۇياش ئاينى ياخشى كۆرىدۇ.
«ئاي ۋە قۇياش (2)» رىۋايىتىدە ، ئاي بىلەن قۇياش ئىككى ياخشى دوست سۈپىتىدە تەسۋىرلەنگەن. بۇ رىۋايەتتە سوۋغات بېرىش ، مېھمانلارنى يوقلاش ، ئۇرۇش قىلىش قاتارلىق ئىنسانلارغا خاس ئېلېمېنتلار ئاي ۋە قۇياشتا ئىپادىلەنگەن.

«پەرىشتىنىڭ ئاي بولۇشى» ناملىق رىۋايەتتە ، قۇياش ئازراق نۇر بەرگەنلىكى ئۈچۈن كىشىلەر قاتتىق ئازابلانغان. بىر ياشانغان خىزمەتچى بۇنىڭ سەۋەبىنى قۇياشتىن سوراش ئارقىلىق بىلىدۇ. قۇياشنىڭ سۇلتاننىڭ قىزى بىلەن توي قىلماقچى بولغانلىقى ئۇنىڭ ئىنسانىي ئالاھىدىلىككە ئىگە ئىكەنلىكىنى كۆرسىتىپ بېرىدۇ. رىۋايەتتىكى ئىنسانچىلىق ئېلېمېنتلىرىنىڭ ئەڭ كۆزگە كۆرۈنەرلىك بولغىنى ئىنساننىڭ ئايغا ئايلىنىشى ، شۇڭلاشقا ئاي ئىنساننىڭ ئالاھىدىلىكىگە ئىگىدۇر.

ئاينىڭ تەكەببۇرلۇقى «ئاي يۈزىدىكى داغ توغرىسىدىكى رىۋايەت» ناملىق رىۋايەتتە تىلغا ئېلىنغان. تەكەببۇرلۇق ئىنساننىڭ ئالاھىدىلىكى بولغاچقا ، ئىنسانغا خاستۇر.
«ئوماق قىزنىڭ رىۋايىتى» دە ، ئاي يەر يۈزىگە چۈشۈپ ، كىشىلەر ئارىسىدا ئايلىنىپ يۈرەلەيدىغان ، ھەسەتخورلۇق ۋە خىجىللىق تۇيغۇسى بار جانلىق دەپ ئېنىقلىما بېرىلگەن. ئۇنىڭ گۈزەللىك جەھەتتە ئىنسان بولغان شىرىن بىلەن رىقابەتلىشىشى ئۇنىڭ ئىنسانى بىر مەۋجۇدات ئىكەنلىكىنى كۆرسىتىدۇ.

تەتقىقاتتىكى يۇلتۇزلار ھەققىدىكى رىۋايەتلەرنىڭ ھەممىسىدە ئادەملەشتۈرۈش بار. مەسىلەن ، «چولپان يۇلتۇز» رىۋايىتىدە چولپان چىرايلىق ، ئوماق ، باتۇر قىز سۈپىتىدە تەسۋىرلەنگەن. ئۇ رەھىمسىز ھۆكۈمراننىڭ ئوغلى بىلەن توي قىلدۇرۇلماقچى بولغاندا ، كۆك تەڭرىنىڭ ياردىمىدە قۇتۇلۇپ ، چولپان يۇلتۇزغا ئايلانغان. «چولپان» ناملىق رىۋايەتى بۇ رىۋايەتنىڭ ئىسلامى نۇسخىسى سۈپىتىدە قاراشقا بولىدۇ. «چولپان يۇلتۇز» رىۋايىتىدىكىگە ئوخشاش ، ئۇ بىر ئىنسانلارنىڭ يۇلتۇزغا ئايلىنىشى سۆزلىنىدۇ.

«ھارۇت بىلەن مارۇت ۋە چولپان» ناملىق رىۋايەتتە ، ھارۇت ۋە مارۇت ئىسىملىك پەرىشتە ئىنسانلارغا ئوخشاش ھەركەت قىلىدۇ. چولپان بولسا رىۋايەتنىڭ بېشىدا ئىنسان سۈپىتىدە توقۇلما قىلىنغان.

«زۆھرە يۇلتۇزى» رىۋايىتىدە زۆھرە، چىرايلىق ، ئەقىللىق ۋە تىرىشچان قىز سۈپىتىدە تەسۋىرلەنگەن. تەڭرى ، زۆھرەنى ئۆگەي ئانىسىنىڭ قىيناشلارغا بەرداشلىق بېرەلمىگەندە ئاسمانغا ئېلىپ چىققاندا ، زۇھرە ئىنسان سۈپىتىدە تەسۋىرلەنگەن: «ئەگەر ئاي چىققاندا ئەستايىدىللىق بىلەن قارىسىڭىز ، زۆھرەنىڭ ئاي ئوتتۇرىدا ، ئەپكەش چېلەكلىرىنى ئېسىپ ئۆرە تۇرغانلىقىنى كۆرىسىز » (ئۆگەر، 2008: 547).

رىۋايەتتە «يەتتە باندىت چولپان» دەپ ئاتالغان باشقا رىۋايەتلەرگە ئوخشىمايدىغان ئەھۋال بار. بىز ھازىرغىچە تەكشۈرگەن رىۋايەتلەردە گۈزەل ، سەمىمىي ، ئاق كۆڭۈل كىشىلەرنىڭ يەر يۈزىدىكى رەزىللىكتىن قۇتۇلۇش جەھەتتە خۇدا تەرىپىدىن ئاسمانغا ئېلىپ كېلىنگەن ۋەقەلەرنىڭ ئالدىنقى ئورۇندا تۇرغانلىقىنى ئېيتالايمىز. پەقەت ، «يەتتە باندىت چولپان» ناملىق رىۋايەتتە بۇنىڭ ئەكسىچە ئەھۋال بولغان. يەتتە باندىت چولپىنىغا ئايلانغان يەتتە ئادەم يەر يۈزىدە ئوغرىلىق قىلىدىغان ۋە كىشىلەرگە ئارامچىلىق بەرمەيدىغان كىشىلەردىن تەركىب تاپقان.
«نېمىشقا قار ۋە يامغۇر ياغىدۇ؟» ناملىق رىۋايەتتە ، تەڭرى ئىنساننىڭ سۈپەتلىرىنى كۆرسىتىدۇ ، كىشىلەرگە ئاچچىقلىنىدۇ ، ئۇلارنى جازالايدۇ ياكى رەھىم قىلىدۇ ۋە مۇكاپاتلايدۇ. بۇ ئېلېمېنتلار ئىنسنچىلىق ئالاھىدىلىكىگە ئىگىدۇر.

«بۇلۇت قىز» رىۋايىتىدە ، بىر ئەقىللىق قىز قۇرغاقچىلىققا دۇچ كەلگەن كىشىلەرنى قۇتقۇزۇش ئۈچۈن ئۆزىنى كۆيدۈرۈشنى تەلەپ قىلىدۇ ، شۇنىڭ بىلەن بۇلۇتقا ئايلىنىدۇ. بۇلۇتقا ئايلانغان قىز ئۆز خەلقى ئۈچۈن ئۆزىنى قۇربانلىق قىلىدۇ. قىز بۇلۇتقا ئايلانغاندىن كېيىن ، ئۇنىڭ ئىنسان ئالاھىدىلىكى داۋاملىشىدۇ؛ رىۋايەتتە ئۇلار ئۇنىڭ ھەققىدە «بۇلۇت قىزنىڭ يۈرىكى بەك يۇمشاق ، ئۇ دېھقانلارنىڭ پەريادىنى ئاڭلىغان ھامان يامغۇر ياغىدۇ ، شۇڭا كىشىلەر بۇلۇت قىزنى ياخشى كۆرىدۇ» دەپ ئېيتلغان (ئۆمەر ، 2008: 540).

يۇقىرىدا تەكشۈرۈلگەن رىۋايەتلەر ئادەملەشتۈرۈشتىن ئىبارەت ئۇسۇلنىڭ ئالاھىدىلىكىنى نامايان قىلىشتا ناھايىتى مۇھىمدۇر. بۇنىڭدىن كۆرۈۋېلىشقا بولىدۇكى ، ئۇيغۇرلارنىڭ ئاسمان ۋە ئاسمان جىسىملىرى توغرىسىدىكى رىۋايەتلىرىدە ئادەملەشتۈرۈش ئالاھىدىلىكى ئالدىنقى ئورۇندا تۇرىدۇ. بولۇپمۇ ، ئاسمان يەرشارىنىڭ نامايەندىسى سۈپىتىدە تەسۋىرلەنگەن بولۇپ ، يەر يۈزىدە ياشايدىغان كىشىلەرنىڭ ئالاھىدىلىكى ئاسماندىكى قۇياش ، ئاي ۋە يۇلتۇزلارغا مەنسۇپ بولغان. بولۇپمۇ يۇلتۇزلار ھەققىدىكى رىۋايەتلەرنى يەر يۈزىدە ئادالەتسىزلىككە ئۇچرىغان كىشىلەر ئاسمانغا ، مەلۇم مەنىدىن ئاللاھنىڭ نەزىرىگە ئېلىنغان دەپ قاراشقا بولىدۇ. شۇڭا ، ئىلگىرى ئادەملەشتۈرۈپ تەسۋىرلەنگەن ئاسماندىكى جىسىملار كېيىن ئاي ، يۇلتۇز ياكى بۇلۇتقا ئايلىنىپ كەتسىمۇ ئەمما يەنىلا ئادەملەشتۈرۈش ئۇسۇلىدا تەسۋىرلەنگەن ئالاھىدىلىكلىرىنى داۋاملىق نامايان قىلغان.

نەتىجە

تەتقىقاتتا ، ئۇيغۇرلارگە مەنسۇپ بولغان ئاسمان ۋە ئاسمان جىسىملىرى توغرىسىدىكى ئون ئۈچ رىۋايەت ئۇلارنىڭ يارىتىلىش-يۆتكىلىشچانلىقى ، شەكلى ۋە قۇرۇلمىسى ، مەزمۇنى ۋە ئىقتىدار ئالاھىدىلىكى قاتارلىقلارغا باھا بېرىلگەن. تەھلىل قىلىنغان ئەپسانىلەرنىڭ ئىجادىيەت-تارقىلىش ۋە ئىشلىتىش ئالاھىدىلىكىنى كۆزدە تۇتقاندا ، بۇ رىۋايەتلەرنىڭ نامسىز بارلىققا كەلگەنلىكىنى ۋە ئەۋلادتىن ئەۋلادقا داۋاملاشقانلىقىنى ئېيتىشقا بولىدۇ. ئاسمان ۋە ئاسمان جىسىملىرى توغرىسىدىكى رىۋايەتلەر تەكشۈرۈلگەندە ، ئۇيغۇرلارنىڭ ئاسمان ھەققىدە ناھايىتى مول بىلىمگە ئىگە ئىكەنلىكى كۆرۈلىدۇ. ئىگىلىنىشىچە ، ئۇيغۇرلار كېچە ۋە كۈندۈزنىڭ شەكىللىنىشى ، ئاينىڭ باسقۇچلىرى ، يۇلتۇزلارنىڭ شەكلى ۋە يامغۇر ۋە قارنىڭ شەكىللىنىشى قاتارلىق مەسىلىلەردە مول بىلىمگە ئىگىدۇر. بۇنىڭدىن باشقا ، ئۇيغۇرلارنىڭ ھەم كۆك تەڭرى ئېتىقادىغا مەنسۇپ بولغان دەۋىردىكى ھەم ئىسلام بىلەن ئۇچراشقان دەۋردىكى رىۋايەتلەر بار. بۇ يەردە دىققەت قىلىشقا تېگىشلىكى شۇكى، دىنىي ئېتىقادنىڭ تۈركلەرنىڭ ئاسمانغا بولغان قىزىقىشىغا بولغان تەسىرى ناھايىتى چوڭدۇر. كۆك تەڭرىگە ئىشىنىدىغان تۈركلەر ئەزەلدىن ئاسماننى ئۇلۇغ دەپ قوبۇل قىلدى ، ھەم ئۇنىڭدىن قورقاتتى ھەم ئۇنى ھۆرمەتلەيتى. بۇ سەۋەبتىن ، ئاسماندىكى جىسىملارمۇ ئەينى ۋاقىتتا ئۇلارنىڭ چوقۇنۇش ئوبىكتى بولغان. ئۇلارمۇ ئىلاھىي سۈپەتكە ئېرىشكەن. رىۋايەت تېكىستلىرى تەپسىلىي تەكشۈرۈلگەندە ، تۈرك خەلقىنىڭ كائىنات تەسەۋۋۇرى ۋە ئۇلارنىڭ دۇنيا ۋە ھاياتىغا بولغان تونۇشىغا مۇناسىۋەتلىك مۇھىم يىپ ئۇچىغا ئېرىشىلكىلى بولىدۇ. بۇنىڭدىن باشقا ، تۇنجى يەرلىشىپ ئولتۇراقلاشقان تۈرك خەلقى بولغان ئۇيغۇرلارنىڭ رىۋايەتلىرىدە دېھقانچىلىقنىڭ باشلانغان ۋاقتى توغرىسىدىكى ھېكايىلەر بار.

رىۋايەتلەرنىڭ شەكلى ۋە قۇرۇلما ئالاھىدىلىكىگە قارايدىغان بولساق ، تەتقىق قىلىنغان ئون ئۈچ رىۋايەتنىڭ ھەممىسىنىڭ نەسىر خاراكتېرىگە ئىگە ئىكەنلىكىنى، نۇتۇقلارنىڭ رىۋايەت تېكىستلىرىگە كىرگۈزۈلگەنلىكىنى ئېيتىشقا بولىدۇ. بۇنىڭدىن باشقا ، «چولپان يۇلتۇز» ناملىق رىۋايەتتىكى ئۇيغۇرلارگە مەنسۇپ بولغان ماقال-تەمسىلمۇ رىۋايەتكە كىرگۈزۈلگەن.

ئۇيغۇرلارنىڭ ئاسمان ۋە ئاسمان جىسىملىرى توغرىسىدىكى رىۋايەتلىرى تەكشۈرۈلگەندە ، ئۇلارنىڭ كۆپىنچىسىنىڭ ئېتولوگىيەلىك (چۈشەندۈرۈش) خاراكتېرىگە ئىگە ئىكەنلىكىنى كۆرۋالالايمىز. بۇ رىۋايەتلەردە ئۆزگىرىش قانۇنىيتى ۋە ئادەملەشتۈرۈش ئېلېمېنتلىرى بىر قەدەر كۆپ ئۇچرايدۇ. ئاسمان بارلىق تۈرك خەلقىگە ئوخشاش ئۇيغۇرلاردە يەرشارىنىڭ نامايەندىسى دەپ قارالغان. شۇڭا يەر يۈزىدە باشتىن كەچۈرگەن ياكى باشتىن كەچۈرەلەيدىغان ۋەقەلەر ۋە ئەھۋاللار ئاسمانغا كۆتۈرۈلگەن. تەڭرى زۇلۇمغا ئۇچرىغانلارنى يەر يۈزىدە ياخشى ئادەم بولسىمۇ ، ئۇلارنى ئاسمانغا ، بولۇپمۇ يۇلتۇز شەكلىگە ئايلاندۇرىدۇ. بۇ ئەھۋال رىۋايەتلەردە ئۆزگىرىش قانۇنىيتىنى دائىم ئىشلىتىلىشىنى كەلتۈرۈپ چىقارغان.

ئاسمان ھەققىدىكى رىۋايەتلەرنىڭ يەرلىك ئېلېمېنتلاردىن بەكرەك ئۇنىۋېرسال ئېلېمېنتلارنى ئۆز ئىچىگە ئالغانلىقىنى كۆرۋالالايمىز. شۈبھىسىزكى، ئورتاق رىۋايەتلەرماۋزۇغا ئاساسەن باھالىنىشى كېرەك. ئوخشاش بىر ئاسمان ئاستىدا ياشايدىغان كىشىلەر تەسەۋۋۇر قىلغان نەرسىلەر ئوخشاش ياكى ئوخشىشىپ كېتىدىغان بولۇپ ، ئۇلار ئاسماندا كۆرگەن نەرسىلەرنى يەر شارىدىكى مەخلۇقاتلار بىلەن يەنى تېخىمۇ ياخشى بىلىدىغان نەرسىلەر بىلەن چۈشەندۈرمەكچى بولغان.

رىۋايەتلەر تەربىيۋى خاراكتىر ئالاھىدە ئورۇندا تۇرىدىغان تۈرلەردىن بولۇپ، بۇنىڭغا ئاساسەن قارايدىغان بولساق، ئۇيغۇرلارنىڭ رىۋايەتلىرىنىڭ ھەر بىرىنىڭ تەربىيىۋى فونكىسيەسى بارلىقىنى كۆرۋالالايمىز. بۇ رىۋايەتلەرنىڭ كۆپىنچىسى ساماۋى گەۋدە ياكى ساماۋى ھادىسىلەرنىڭ شەكىللىنىشىنى تەسۋىرلەيدۇ. پەقەت ، يوشۇرۇن ئىقتىدار بولۇش سۈپىتى بىلەن ، ھەسەتخورلۇق ۋە تەكەببۇرلۇق ناچار ھېسسىيات بولۇپ ، ناچار ئاقىۋەتلەرنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ. ھەممە ئادەم باراۋەردۇر. رىۋايەتلەردە مۇنداق دېيىلگەن: كىشىلەرنى كەمسىتمەسلىك كېرەك ، ھەر بىر ئارزۇ سەمىمىي ۋە نۇمۇسلۇق بولغاندا ئەمەلگە ئاشىدۇ. ھەرقانداق يامانلىق جازاسىز قالمايدىغانقى رىۋايەتلەردە سۆزلىنىدۇ. ئۇندىن باشقا ، ئاللاھنىڭ نامىدا بىر ئىشقا باشلاشنىڭ ئىسلام تەسىرى كۆرۈلگەن رىۋايەتلەردە ياخشى نەتىجىلەرنى قولغا كەلتۈرىدىغانلىقى ۋە گۇناھ ئۆتكۈزۈلگەندە جازاسىز قالمايدىغانلىقى تەكىتلەنگەن». نەتىجىدە ، ئۇيغۇرلارنىڭ ئاسمان ۋە ئاسمان جىسىملىرى توغرىسىدىكى رىۋايەتلىرىنىڭ بولۇپمۇ ئۇيغۇرلارنىڭ ، پۈتكۈل تۈرك دۇنياسىنىڭ كائىناتنى قانداق تونۇشى ھەققىدە مۇھىم يىپ ئۇچى بىلەن تەمىنلىگەنلىكىنى كۆرۋالغىلى بولىدۇ.

مەنبە: Uygur Türklerinde gök ve gök cisimleriyle ilgili efsanelerin incelenmesi