ئۇيغۇرلارنىڭ ئۆلۈم ھەققىدىكى ئىتىقاد ۋە ئادەتلىرى

دوتسېنت ئادەم ئۆگەر ۋە پىروفېسسور ئالىمجان ئىنايەت

تۈركچىدىن ئۇيغۇرچىلاشتۇرغۇچى: ئەھمەد سۇلۇق

تەھرىر: ئابدۇخالىق تاھىر

قىسقىچە مەزمۇنى: مەلۇم بولغىنىدەك، ئۆلۈم كىشىلەرنى فىزىكىلىق دۇنيادىن مېتافىزىكىلىق دۇنياغا كۆچىدىغان بىر ھادىسىدۇر. ئادەم ئۆلگەندىن كېيىن، ئۇ داۋاملىق مېتافىزىكىلىق دۇنيادا روھ ياكى ئەرۋاھ بولۇپ ياشايدۇ. ئۆلگۈچىنىڭ ئاخىرەتكە راھەت كۆچۈشى ۋە ئۇ يەردە خاتىرجەم ياشىشى ئۈچۈن، ئۇ چوقۇم ئۆرپ-ئادەت ۋە ئەنئەنە ۋە دىنىي قائىدىلەر بويىچە ئەۋەتىلىشى ۋە دەپنە قىلىنىشى كېرەك. بۇ ئارقا كۆرۈنۈشتە، ئۆلۈمگە مۇناسىۋەتلىك ئۆرپ-ئادەتلەرنى بەلگىلەش ۋە سىستېمىلىق تەكشۈرۈش ئىنتايىن مۇھىم.

تۈركلەردىكى ئۆلۈم، ئۆلۈم ۋە روھقا مۇناسىۋەتلىك ئادەت، ئېتىقاد ۋە ئۆرپ-ئادەت تارىخىنى خىتاينىڭ تارىخى مەنبەلىرى ۋە ئورخۇن يېزىقىدىن كۆرەلەيمىز. قەدىمكى تۈركلەردە روھ تەندىن ئايرىلغاندا ئۆلۈم يۈز بېرىدۇ.  روھ،  ئادەم ئۆلگەندە قۇشتەك ئۇچۇپ كېتىدۇ. ئۆلگۈچىلەر قارلىق تۇتۇش ۋە جىنازا مۇراسىمى بىلەن دەپنە قىلىنىدۇ. قوۋم قېرىنداشلىرى ماتەم تۇتىدۇ.  ئۆلگۈچى ئۈچۈن تاماق بېرىلىدۇ.  بۇ ئاساسىي لايىھە بۈگۈن ئانچە چوڭ ئۆزگەرمىدى. پەقەت، ئوخشىمىغان دىن ۋە مەدەنىيەتنىڭ تەسىرى بىلەن يەنىلا بەزى چوڭ بولمىغان ئۆزگىرىشلەر بولدى.

ئۇيغۇرلار قەدىمدىن ھازىرغا قەدەر ئەڭ كۆپ دىنىنى ئۆزگەرتكەن تۈرك قەبىلىلىرىنىڭ بىرى. شۇڭلاشقا، ئۇيغۇرلارنىڭ مەدەنىيىتى كۆپ قاتلاملىق ماس قەدەملىك ئالاھىدىلىككە ئىگە. بۇ ئالاھىدىلىكنى ئۇيغۇرلارنىڭ ئۆلۈم ھادىسىسىنى چۆرىدىگەن ئۆرپ-ئادەتلىرى ۋە ئەنئەنىلىرىدە ئېنىق كۆرگىلى بولىدۇ. گەرچە بۇ ئۆرپ-ئادەتلەر ئادەتتە باشقا تۈرك قەبىلىلىرى ئارىسىدىكى ئۆرپ-ئادەت ۋە ئەنئەنىلەر بىلەن ئوخشاشلىقنى كۆرسەتسىمۇ، ئەمما ئۇلارنىڭ بەزى ئۆزگىچە ئالاھىدىلىكلىرىمۇ بار. مەرھۇمنىڭ ئارقىدىن ھازا ئېچىپ قاتتىق يىغلاش، ئاق بەلۋاغ ۋە ئاق رومال بىلەن ماتەم بىلدۈرۈش، تۇپراق بېشىدا شام يېقىش ۋە ئوت قويۇش، مازارغا قوچقار مۈڭگۈزى، تاغ ئۆچكىسى مۈڭگۈزى، ئات بېشىنى قويۇش، رەخت باغلاش، قەبرىنى بۆشۈككە ئوخشاش سېلىش، «ئۈچ نەزىر»، «قىرىق نەزىر»، «يىل نەزىر» قىلىپ مېھمانلارغا تاماق سۇنۇپ، ياغ پۇرىتىش، قۇرئان تىلاۋەت قىلىش ۋە مەرھۇم ئۈچۈن دۇئا قىلىش قاتارلىق ئىشلاردا بۇ ئومۇمىي ۋە ئالاھىدە ئەھۋالنى كۆرۈۋېلىشقا بولىدۇ. بۇ ماقالىدە ئۇيغۇرلارنىڭ ئۆلۈم، مېيىت، روھ / ئەرۋاھ بىلەن مۇناسىۋەتلىك مەنىۋىيەتكە ئىگە بولغان ئېتىقادى ۋە ئۆرپ-ئادەتلىرىنىڭ ئومۇمىي ۋە ئالاھىدە ئەھۋاللىرى ھەققىدە توختىلىمىز.

ئاچقۇچلۇق سۆزلەر: ئۆلۈم ، ئادەت ، قەبرە ، ماتەم ، ھازا.

كىرىش

نۇشىرۋان ياۋۇشېفنىڭ 1915-يىلدىكى «شۇرا» ژۇرنىلىنىڭ 7-8-نەشرىدە شەرقىي تۈركىستاننىڭ كۇچا رايونىدىن ئەۋەتكەن ماقالىسىدە مۇنداق دەپ يازىدۇ: «ئۇلار باش ئاغرىغان، كۆزى ئاغرىغان تەقدىردىمۇ قەبرىگە يۈگۈرەيدۇ، بالىسى بولغان ياكى بالىسى بولمىغان تەقدىردىمۇ قەبرىگە يۈگۈرەيدۇ. ئاۋارىچىلىق ياكى ھادىسە يۈز بەرگەن تەقدىردىمۇ ئۇلار قەبرىگە بارىدۇ. دوختۇرمۇ ئۇ يەردە ، مۇدەررىسمۇ شۇ يەردە …» بۇ ئىپادىلەرگەرچە سەل ھېسسىياتچان ۋە سەل مۇبالىغە قىلىنغان بولسىمۇ ئۇيغۇرلارنىڭ ئىجتىمائىي تۇرمۇشى توغرىسىدىكى پاكىتنى كۆرسىتىپ بېرىدۇ. ئەمەلىيەتتە، بۈگۈنكى ئەھۋال ئۇنچە كۆپ پەرقلەنمەيدۇ.2 ئۇيغۇرلار ئۆزلىرىنىڭ روھىي چۈشەنچىسى ۋە تەسەۋۋۇرىدا ئۆلۈم ۋە ئۆلگۈچىگە شۇنداق ئەھمىيەت بېرىدۇ. ئۇلارنىڭ سۆزىگە قارىغاندا، روھ بار، ئۇ بەدەندىن ئايرىلغاندىن كېيىن داۋاملىق ياشايدۇ، ئائىلىسى ۋە تۇغقانلىرىنى قوغدايدۇ، ئاۋارىچىلىقىغا ياردەم بېرىدۇ، ئۇلارنى يېتەكلەيدۇ ۋە ئۇلار بىلەن ئىلاھى مەۋجۇدىيەت ئوتتۇرسىدىكى ئالاقىنى باغلاش رولىنى ئوينايدۇ. روھ / ئەرۋاھلارنىڭ ماددى ۋە مەنىۋى ئېھتىياجى بار. ئۇلار كىشىلەرگە ئوخشاش ئىچىدۇ، ئىمان ۋە ئېتىقادى بىلەن ياشايدۇ.  گەرچە ئەجدادلارنىڭ مەدەنىيەتنى مەركەز قىلغان ئېتىقاد سىستېمىسىدىن كەلگەن بۇ چۈشەنچە ئوخشىمىغان دىن ۋە مەدەنىيەتنىڭ تەسىرى بىلەن ئوخشىمىغان ئۇسۇللاردا نامايان بولسىمۇ، ئەمما ماھىيەتتە ئانچە چوڭ ئۆزگىرىش بولمىغان. ئۇيغۇرلارنىڭ ھازىرقى ئۆلۈم بىلەن مۇناسىۋەتلىك ئادەتلىرى بۇنى ئېنىق كۆرسىتىپ بېرىدۇ.

ئۇيغۇرلار ئارىسىدا ئۆلۈم، مېيىت، روھ  ۋە ئەرۋاھ ھەققىدە ھەر خىل ئۆرپ-ئادەت، ئەنئەنە ۋە ئېتىقاد بار. بۇلارنى «ئۆلۈمدىن بۇرۇنقى ئۆرپ-ئادەتلەر»، «ئۆلۈم ۋاقتىدىكى ئۆرپ-ئادەتلەر»  ۋە «ئۆلۈمدىن كېيىنكى ئۆرپ-ئادەتلەر» دىن ئىبارەت ئۈچ تۈرگە ئايرىش مۇمكىن.

ئۆلۈمدىن بۇرۇنقى ئۆرپ-ئادەتلەر

بۇ ئائىلىدىكى ئاقساقاللارنىڭ بىرى كېسەل بولۇپ قېلىپ، ئەسلىگە كېلىشتىن ئۈمىد قالمىغاندا، ئۇ بارلىق ئائىلە ئەزالىرى ۋە يېقىن تۇغقانلىرىنى چاقىرىپ ئۇلاردىن رازىلىق سورايدۇ ۋە قىلىش كېرەك بولغان ئىش ۋە مال-مۈلۈك توغرىسىدا ۋەسىيەت قالدۇرىدۇ. ئەتراپتىكى بىر ياكى ئىككى ئاقساقال گۇۋاھچى سۈپىتىدە ۋەسىيەتنامىگە ئىمزا قويىدۇ. دوختۇرخانىدا ساقىيىشتىن ئۈمىد بولمىغاندا، ئۆزىنىڭ يۇرتىغا / ئۆيىگە قايتىدۇ. بەزى ئاقساقاللار «ئاخىرەت» (دەپنە ئىشلىرى ئۈچۈن كېرەكلىك ئىشلار) نى، ھەتتا قەبرىلىرىنى ئالدىن تەييارلايدۇ. ئەگەر ئائىلىدىكى چوڭلاردىن بىرى كېسەل بولۇپ قېلىپ ئەسلىگە كېلەلمىسە ۋە توي بىلەن بىر ۋاقىتقا توغرا كېلىپ قالسا بىمارنىڭ تەلىپىگە ئاساسەن تەييارلىق قىلىنىدۇ، ئەگەر بىمار تويدىن بۇرۇن ئۆلۈپ كەتسە، توي دەپنە قىلىنىشتىن بۇرۇن ئېلىپ بېرىلىدۇ، ئاندىن مېيىت دەپنە قىلىنىدۇ. راخماننىڭ سۆزىگە قارىغاندا، بۇ دادا ياكى ئانىنىڭ مەجبۇرىيىتىنى ئادا قىلىش ئارزۇسى بىلەن مۇناسىۋەتلىك ئىكەن. يۇرتىدىن يىراقتا قازا قىلغانلارنىڭ جەسىتى يۇرتىغا ئېلىپ كېلىنىپ دەپنە قىلىنىدۇ. بەزىدە ئۇلار ئۆلۈشتىن بۇرۇن يۇرتىغا قايتىدۇ. بۇنىڭدا، ئۆلگەندىن كېيىن ئاتا-ئانىلىرىنىڭ تۇپرىقىغا يېقىن يىتىش ئارزۇسى ۋە چۈشەنچىسى بار.  ئاقساقاللار قەبرە تاللاش ۋە تەييارلاشقا ئىنتايىن كۆڭۈل بۆلىدۇ. لوپنۇر رايونىدا ئاقساقاللار قارا تېرەك ئۆڭكۈرى ياكى تاغ باغرىدىن قەبرىستانلىقنى تاللايدۇ. دەرەخنىڭ ئۆڭكۈرسىمان بوشلۇقلىرىدىن مازار تاللىشىغا قارىتا تەكشۈرۈش ئېلىپ بارغان تەتقىقاتچىلار گەرچە قەبرە تاللاش ئادىتىنى رايوننىڭ سۇلۇق يەرلىرىگە ئاساسەن شۇنداق تاللانغىنىنى ئىسپاتلىماقچى بولغان بولسىمۇ، ئەمما بۇ ئەمەلىيەتتە قەدىمكى تۈركلەردىن مىراس قالغان ئەنئەنىۋىي ئۆلۈكلەرنى دەرەخنىڭ ئۆڭكۈرىگە دەپنە قىلىش ئەنئەنىسىنىڭ مىراسىدۇر.  چۈنكى كۈزدە دەرەخنىڭ يوپۇرماقلىرى تۆكۈلۈپ ئۆلىدۇ، ئەتىيازدا قايتا ھاياتلىققا ئېرىشىدۇ. ئەقىدىگە ئاساسلانغاندا ، ئۆلۈكلەرمۇ دەرەخ بىلەن تىرىلىدۇ. بۇنىڭغا ھاياتلىق دەرىخى ئېتىقادىنىڭ تەسىرىمۇ بار.

ئۆلۈم ۋاقتىدىكى ئۆرپ-ئادەتلەر

ئادەم سەكراتتىكى ۋاقىتتا، ئۇنىڭ ئاغزىغا سۇ تىمىتىلىدۇ. بۇ «دېمىدە ئىچۈرۈش» دەپ ئاتىلىدۇ. بۇنىڭ بىلەن ئۇ كىشىنىڭ روھىنىڭ بەدەندىن چىقىشىنى ئاسان قىلىشىنى مەقسەت قىلىدۇ. شۇنىڭ بىلەن بىللە، ياسىن-شېرىفمۇ ئوقۇلىدۇ. ئۇيغۇرلاردا روھ تەندىن ئايرىلغاندىن كېيىن ئاسمانغا ئۇچىدۇ دەپ قارىلىدۇ. ئۇنىڭ روھى چىققان ۋاقىتتا، ئېڭىكى ئاق رەخت بىلەن باغلانغان بولىدۇ. چۈنكى روھ بەدەندىن ئايرىلغاندا، ئېڭەك چۈشۈپ قېلىپ، ئېغىزى ئوچۇق قالىدۇ. ئەگەر كۆزى ئوچۇق قالغان بولسا، يۇمدۇرۇپ قويۇلىدۇ. مېيىتنىڭ ئۈستىگە ئاق رەخت يېپىپ قويۇلىدۇ.

ئۇنىڭدىن كېيىنلا يېقىن ۋە يىراق تۇغقانلارغا خەۋەرقىلىنىدۇ.  يىغلاش ئۇيغۇرلار ئارىسىدا ئۆلۈم خەۋىرىنى ئېلان قىلىشنىڭ ۋاسىتىسىدۇر. بىر ئائىلىدە بىرەرسى ئۆلۈپ كەتسە، تۇغقانلىرى قاتتىق ۋارقىراپ-جارقىراپ يىغلايدۇ. قوشنىلار سىزنىڭ يىغلىغانلىقىڭىزنى ئاڭلىغان ھامان، ئۇلار دەرھال ھال سوراپ كىرىدۇ، ئەرلەر دەپنە مۇراسىمىغا ياردەم بېرىدۇ.  بۇ خىل يىغلاش ئۇيغۇردە «ھازا ئېچىش» دەپ ئاتىلىدۇ.

ئۇيغۇرلاردا قازا قىلغان ئادەم ئۈچۈن «ئۆلدى» دېيىلمەيدۇ، «ۋاپات بولدى»، «قازا تاپتى»، «قازا قىلدى»، «تۈگەپ كەتتى»، «ساقىيالمىدى»، «كۆزىنى يۇمدى»، «رەھمەتلىك بولدى» دېگەندەك ئىپادىلەر ئىشلىتىلىدۇ.  قازا قىلغان كىچىك بالا بولسا «چاچراپ كەتتى»  دىيىلىدۇ. ئۆلگۈچىگە نىسبەتەن، ئۇ ئادەتتە «مېيىت»، «مۇردا»، «جەسەت»، «ئۆلۈك» دەپ ئاتىلىدۇ، بولۇپمۇ ئۆلگۈچى ئەركىشى بولسا «مەرھۇم» ، ئايال بولسا «مەرھۇمە» دەپ ئاتىلىدۇ.

مېيىت دەپنە قىلىنىشتىن ئىلگىرى، ئۈچ قېتىم پاكىز سۇ بىلەن يۇيۇلىدۇ. بۇ «سۇغا سېلىش» دەپ ئاتىلىدۇ.  دەپنە يۇيۇشقا ئادەتتە تۆت ياشانغان تەجرىبىلىك كىشىلەر قاتنىشىدۇ. ئەگەر ئۆلگۈچى ئەر بولسا ئۇ ئەرلەر تەرىپىدىن يۇيۇلىدۇ، ئەگەر ئۇ ئايال بولسا، ئاياللار تەرىپىدىن يۇيۇلىدۇ. بىرى «باش يۇيغۇچى»، ئىككىنچىسى «پۇت يۇيغۇچى»، قالغان ئىككىسى سۇ قۇيغۇچىدۇر. «باش يۇيغۇچى» بەدەننىڭ بەلدىن ئۈستۈنكى قىسمىنى يۇيۇپ بېرىدۇ. «پۇت يۇيغۇچى» بەدەننىڭ بەلدىن تۆۋەنكى قىسمىنى يۇيۇپ بېرىدۇ. يۇيۇشتىن بۇرۇن، جەسەت ئۇنىڭ دۈم قىلىپ يۈزى پەسكە قارىتىلىپ ياتقۇزۇلىدۇ. بەدەندىكى تۈكلەر پاكىزلىنىدۇ. ئەگەر سوپۇن ئىشلىتىش كېرەك بولسا، يەرلىك سوپۇن ئىشلىتىلىدۇ.  لوپنۇردا، ئەگەر ئۆلگۈچى ياشانغان كىشى بولسا، ئۇنى يۇيغانلار قولىغا رەخت پەلەي كىيىدۇ. بۇ پەلەيلەر ئۆلگۈچىنىڭ تۇغقانلىرى تەرىپىدىن تۇمار سۈپىتىدە قوغدىلىدىغان بولۇپ، كۆز كىسەللىكلىرى بولغاندا بۇ پەلەي كۆزگە سۈركىلىدۇ. ماتەم ئىگىلىرى يۇيغانلارغا مەلۇم سوۋغات ياكى پۇل بېرىدۇ. بەزى رايونلاردا مېيىت يۇيۇلغان ئۆيگە مۈشۈكنىڭ كىرمەسلىكىگە دىققەت قىلىنىدۇ. بۇ يەردە مۈشۈكنىڭ شۇملۇق ئېلىپ كېلىشىدىن ھەزەر ئەيلەيدىغان چۈشەنچە بار.

مېيىت يۇيۇلغاندىن كېيىن كېپەنلىنىدۇ.  كېپەن ئاق رەختتىن تىكىلگەن بولۇپ يىڭنە ئىشلىتىلمەيدۇ، ئۇ رەختنىڭ ئۆزىدىن چىقىرىۋېتىلگەن يىپلار بىلەن باغلىنىدۇ. ئەرلەر ئۈچ قات، ئاياللار بەش قات كېپەنلىنىدۇ.  ئەپەندىنىڭ سۆزىگە قارىغاندا، ئەرلەرنىڭ كېپەنلىكى بىر قات، ئاياللار ئۈچ قات بولىدىكەن. كېپەن ئىچ كېپەن ۋە تاشقى كېپەن دەپ ئىككىگە ئايرىلىدۇ. ئىچ كېپەن بولسا ئۆلگۈچىنىڭ بوينىدىن تىزىغىچە بولغان كېپەندۇر. تاشقى كېپەن بولسا پۈتۈن بەدەننى قاپلىغان كېپەندۇر. مېيىتنىڭ بەدىنىگە ئەتىرگۈل سۈيى ياكى زەمزەم سۈيى چېچىلىدۇ. ئاندىن ئۇ ئاق رەڭلىك رەخت بىلەن ئورالغان ھالەتتە تاۋۇتقا سېلىنىدۇ.

ئۇيغۇردە تاۋۇت ياغاچتىن ياسالغان بولىدۇ. تاۋۇتنىڭ ئالدى تەرىپى ئىككى، كەينى تەرىپى ئىككى بولۇپ جەمئىي تۆت پۇتى بار. تاۋۇتنى تۇتۇش ئۈچۈن ئالدى-كەينىدە ئالاھىدە ياسالغان يېرى بار بولۇپ، تاۋۇت شۇيەردىن تۇتۇپ توشۇلىدۇ.

مېيىت يۇيۇلۇپ كېپەنلەنگەندىن كېيىن، ئۆلگۈچىنىڭ تۇغقانلىرى جىنازا بىلەن خوشلىشىدۇ. ئەگەر ئۆلگۈچى ئەربولسا ئايالى، ئايال بولسا ئېرى مېيىت بىلەن خوشلاشمايدۇ.  ئەقىدىگە ئاساسلانغاندا، بۇنىڭ سەۋەبى ئەرۋە ئايال ئۆلگەندىن كېيىن  بىر بىرسىگە دۇرۇس ئەمەسلىكى بولۇپ، ئۇلارنىڭ بىر-بىرىنى كۆرۈشى «نامەھرەم» دەپ قارىلىدۇ.

ئۆلگۈچىنىڭ ئائىلە-تاۋابىئاتلىرى ۋە تۇغقانلىرى ماتەم تۇتقانلىقىنىڭ بەلگىسى ئۈچۈن بېلىگە ئاق بەلۋاغ باغلايدۇ. ئاياللار ئاق بەلۋاغدىن باشقا، بېشىغا ئاق ياغلىق چىگىدۇ. ئۆلۈم خەۋىرىنى ئاڭلىغان تۇغقانلار، قوشنىلار ۋە دوستلارنىڭ ھەممىسى بېلىگە ئاق بەلۋاغ باغلايدۇ. ھازىدار ئايال «يەتتە نەزىر» بېرىلىپ بولغىچە ئاق يوپكا كىيىدۇ. ئاق بەلۋاغ ۋە ئاق رومال قۇمۇل رايونىدا باش ئۆلۈم پەتىسىگە كەلگەنلەرگە تارقىتىپ بېرىلىدۇ.

ئەگەر ئۆلۈم كېچىدە يۈز بەرگەن بولسا، مېيىت ئەتىگەنلىك نامازدىن كېيىن، ئەگەر ئەتىگەندە يۈز بەرگەن بولسا، چۈشتىن كېيىن ئەسىر نامىزىدىن كېيىن دەپنە قىلىنىدۇ. ئەگەر ئۆلگۈچىنىڭ يېقىن تۇغقانلىرى يىراقتىن كىلىدىغان بولۇپ قالسا،  مېيىتنى دەپنە قىلىش بىر-ئىككى كۈن ئۇزارتىلىدۇ.

مېيىتنى ناماز ئۈچۈن ئېلىپ كېتىۋاتقاندا، ئۆلگۈچىنىڭ ئىقتىسادىي ئەھۋالىغا ئاساسەن تاۋۇتقا يىپەك گىلەم ياكى ئەدىيال يېپىپ قويۇلىدۇ. ئادەتتە، ئەگەر ئۆلگۈچى ئەر بولسا، ئاق ياكى قارا رەڭلىك رەختلەر يېپىلىدۇ، ئايال بولسا گۈل نەقىشلىرى بار قىممەتلىك رەختلەر يېپىلىدۇ. قۇمۇلدا، ئۆلۈپ كەتكەن ئەر بولسا، تاۋۇتقا سەللە، ئايال بولسا ئەنئەنىۋى دوپپا قويۇلىدۇ.

ئۇيغۇرلاردا دەپنە قىلىش «مېيىت ئۇزىتىش» دەپ ئاتىلىدۇ، بۇ مېيىت بىلەن خوشلىشىشنى كۆرسىتىدۇ. مېيىت نامىزى مەسچىتتە ياكى چوڭ جايدا ئوقۇلىدۇ. بۇ «نامىزىنى چۈشۈرۈش» دەپ ئاتىلىدۇ. مېيىت نامىزىغا پەقەت ئەرلەرلا قاتنىشىدۇ. ناماز ئوقۇشتىن ئىلگىرى، ئۆلگۈچى ھايات ۋاقتىدا ئادا قىلالمىغان دىنىي مەجبۇرىيەتلىرى ئۈچۈن ئىسقات تارقىتىلىدۇ. ئەرلەرنىڭ ئىسقاتى ئۈچۈن پۇل ، سەرەڭگە، نان تارقىتىلىدۇ.  ئاياللار ئۈچۈن يىڭنە ، تارغاق ، يىلىم قاتارلىق نەرسىلەر تارقىتىلىدۇ. ئىمامنىڭ تەلىپىگە ئاساسەن، ئۆلگۈچىنىڭ تۇغقانلىرى ئۆلگۈچىنىڭ ھايات ۋاقتىدا ئۇنىڭ ئەھۋالىنى سۆزلەپ بېرىدۇ. شۇنىڭ بىلەن بىر ۋاقىتتا، ئۆلگۈچىنىڭ ۋارىسلىرىنىڭ ۋەكىلى ئۆلگۈچىنىڭ ھايات ۋاقتىدا قەرزنى تۆلىگەن-تۆلىمىگەنلىكىنى سورايدۇ، ئەگەر بەرمىگەن قەرزى بولسا، ئۇلارغا تۇغقانلىرىنىڭ تۆلەيدىغانلىقىنى ئېيتىدۇ. ئىسقات تارقىتىش ئۇسۇلى رايونلارغا ئاساسەن ئوخشىماسلىقى مۇمكىن. قەشقەر رايونىدا تاۋۇت ساندۇقى ھويلىغا ياكى چوڭ يەرگە قويۇلدى. ئۆلگۈچى ۋە ئۇنىڭ تۇغقانلىرى قولىدا ھاسا تۇتۇپ تاۋۇتنىڭ ئەتراپىنى چۆگىلەپ ياكى جەسەت ساندۇقىنىڭ بېشىدا تۇرۇپ يىغلايدۇ. ئۇزۇن ئارغامچا بىلەن باغلانغان ئات ياكى ئۆكۈز ئېلىپ كېلىنىدۇ ۋە ئارغامچىنىڭ ئۇچى ئۆز نۆۋىتىدە دەپنە مۇراسىمىغا كەلگەن قىرىق بىر كىشىگە بېرىلىدۇ. ئاندىن ئات ياكى كالىغا باھا پىچىلىدۇ ۋە ئۇنىڭ پۇلى ئىمام بىلەن قىرىق بىر ئادەمگە ئورتاق تارقىتىلىدۇ.مېيىت ئېلىپ مېڭىلىشتىن بۇرۇن، جامائەتتىن رازىلىق تەلەپ قىلىنىدۇ. نامازدىن كېيىن ناماز ئوقۇغان كىشىگە ناماز ھەققى بېرىلىدۇ، دەپنە نامىزىغا قاتناشقان پېقىر كىشىلەرگە «ئىسقات» تارقىتىپ بېرىلىدۇ.

مېيىت نامىزىدىن كېيىن، جەسەت ساندۇقى قەبرىستانلىققا ئېلىپ كېلىنىدۇ.  ئۇيغۇر مازارلىققا «قەبرە»، «قەبرىستان»، «قەبرىستانلىق»، «گۆر»، «گۆرىستان»، «يەرلىك»، «تۇپراق بېشى» قاتارلىق ئىپادىلەرنى ئىشلىتىدۇ.  ئادەتتە، مېيىت نامىزىغا قاتناشقانلارنىڭ ھەممىسى قەبرىستانلىققا بارىدۇ. ئوغۇللار ۋە يېشى توشمىغان كىچىك قىز بالىلار تاۋۇتنىڭ ئالدىدا يىغلاپ ماڭىدۇ. جامائەت تاۋۇتنىڭ كەينىدە ماڭىدۇ. ھەر ئۈچ ياكى تۆت مىنۇتتا تۆت ئادەم كېلىپ تاۋۇتنى كۆتۈرۈپ ماڭغان تۆت ئادەمدىن ئېلىۋالىدۇ.

تاۋۇت قەبرىستانلىققا ئېلىپ كېتىلگەندىن كېيىن، مېيىت ئالدىن كولاپ قويۇلغان قەبرىگە دەپنە قىلىنىدۇ. بۇ قەبرە تاشقى ۋە ئىچكى قەبرىدىن ئىبارەت ئىككى قىسىمدىن تەركىب تاپقان بولىدۇ.  سىرتقى قەبرىنىڭ ئۇزۇنلۇقى تەخمىنەن 2 مېتىر ئۇزۇنلۇقتا بولۇپ، كەڭلىكى بىر مېتىر، چوڭقۇرلۇقى ئىككى مېتىر كېلىدىغان كۋادرات شەكلىدە قېزىلىدۇ.  ئىچكى قەبرە مېيىتقا ماس كېلىدىغان كەڭلىك ۋە ئۇزۇنلۇقتىكى تونىل شەكلىدە تاشقى قەبرىنىڭ يېنىغا قېزىلىدۇمېيىت  ئىچكى قەبرىگە قويۇلىدۇ. مېيىتنىڭ يۈزى قىبلىگە، پۇتلىرى شەرققە قارىتىلىپ قويۇلىدۇ. تۇپرىقى قۇملۇق جايلاردا قەبرە يىتەرلىك چوڭقۇرلۇق، كەڭلىك ۋە ئۇزۇنلۇقتا قېزىلىدۇ، ئاندىن مېيت خىش بىلەن قوۋۇق شەكلىدە قورۇدۇلۇپ قويۇلىدۇ. قەشقەردە «شام گۆر» دەپ ئاتىلىدىغان قەبرە بار بولۇپ، بۇ قەبرە يېتەرلىك ئۇزۇنلۇق، كەڭلىك ۋە چوڭقۇرلۇقتا تىك قىلىپ كولىنىدۇ، ئاندىن ئىچىگە بىر قاتار ئىچكى قەبرىلەر كولانغان بولىدۇ. ئىچكى قەبرىدە تۆشۈكلەر بار. شام گۆر بىر ئائىلە ۋە سۇلالىگە خاس قەبرە بولۇپ، بىر ئائىلە ۋە ئائىلىگە تەۋە كىشىلەر ئۆلگەندە ، ئۇلار بۇ قەبرىگە قويۇلۇپ دەپنە قىلىنىدۇ. ئەگەر ئىچكى قەبرە يېتەرلىك بولمىسا، ئالدىنقى جەسەتلەرنىڭ سۆڭەكلىرى يىغىۋېلىنىپ ئۆڭكۈرگە سېلىنىدۇ ۋە يېڭى دەپنە ئۇنىڭ ئورنىغا قويۇلىدۇ.

مېيىت قەبرىگە قويۇلغاندىن كېيىن، ئاقساقاللارنىڭ بىرى ئۆلگۈچىنىڭ تۇغقانلىرىدىن تۇغۇلغان كۈن ۋە يېشىنى سورايدۇ. ئاندىن ئىچكى قەبرە تاقىلىپ، ئالدى بىلەن يېقىنلىرى يەتتە گۈرجەك تۇپا تاشلايدۇ.  ئاندىن ئىمام  قۇرئان ئوقۇيدۇ. جامائەت بىرئۇچۇم توپا ياكى يەتتە تال تاش ئېلىپ ئۈفلەپ، ئۇلارنى يىغىشقا كەلگەن كىشىنىڭ ئېتىكىگە قويۇپ قويىدۇ. توپلىغان كىشى ئۇلارنى قەبرىگە تاشلايدۇ. بۇنىڭ بىلەن ئۆلگۈچىنىڭ ياخشى ئادەم ئىكەنلىكى ۋە جەننەتكە كىرىشىگە تىلەك تىلەنگەن بولىدۇ. ئاندىن ، قەبرىگە تۇپراق دۆۋىلىنىپ، ئۈستىگە توققۇز تاش قويۇلىدۇ. بەزىدە قەبرە تۇپرىقىغا دەرەخ شېخى قويۇلىدۇ. بەزى جايلاردا قەبرىگە ياغاچ تاختاي قويۇلغان بولۇپ، ئۇنىڭغا نەزىردە ئۆلتۈرۈلگەن قوچقارنىڭ مۈڭگۈزى ياكى ئات بېشى ئېسىپ قويۇلىدۇ. بەزىدە ھەر خىل رەڭدىكى رەخت ئېسىپ قويۇلىدۇ. ئاق رەخت قېرىلىقتىن قازا قىلغانلارنىڭ، قىزىل رەخت تۇغۇتتا قازا قىلغان ئاياللارنىڭ، كۆك رەڭ ياش ۋاقتىدا ئۆلۈپ كەتكەنلەرنىڭ، سېرىق رەخت قىزلىق چاغلىرىدا ئۆلۈپ كەتكەنلەرنىڭ قەبرىسىگە ئېسىلىدۇ.  قەبرىستانلىققا بارغانلارغا ئىسقات تارقىتىلىدۇ. ئىسقاتقا نان ياكى پۇلدىن بېرىلىدۇ. شۇنداق قىلىپ، مېيىتنى يەرلىككە قويۇش تاماملىنىپ، جامائەت ئۆيلىرىگە قايتىدۇ. بىر قانچە ئىمام قەبرە بېشىدا تۇرۇپ قۇرئان ئوقۇيدۇ. جامائەت قەبرىدىن قايتىپ كېلىپ، ھازدارلارنىڭ ئۆيگە بارىدۇ ۋە قۇرئان ئوقۇپ دۇئا-تىلاۋەت قىلغاندىن كېيىن ئۆيىگە قايتىپ كېتىدۇ.

ئۇيغۇرلاردا قەبرىلەر كۆپ خىل بولىدۇ. ئۆتمۈشتىن ھازىرغىچە، بۇ قەبرىلەر تاش تۇپراقتىن ياسالغان قەبرە، بالباللى قەبرە، ھەيكەللىك قەبرە، مەقبەرى، مۇنار شەكىللىك قەبرە، ياغاچ قەبرە، بۆشۈك شەكىللىك قەبرە، لوڭقا شەكىللىك قەبرە، دوپپا شەكىللىك قەبرە، چىتلانغان قەبرە قاتارلىق ھەر خىل شەكىللەردە بولىدۇ.  بۈگۈنكى كۈندە، تۇپراقتىن ياسالغان قەبرە، بۆشۈك شەكىللىك قەبرىلەر ۋە شام گۆر كۆپ ئۇچرايدۇ.

ئۇيغۇرلار ئىچىدە ئۆلگۈچىنىڭ تۇغقانلىرىنىڭ قاتتىق يىغلاش ئادىتى بار. گەرچە ئۆلۈكلەر ئۈچۈن يىغلاش ئىسلام ئەقىدىسىگە زىت بولسىمۇ، يىغلىماسلىق جامائەت ئارىسىدا غەلىتە دەپ قارىلىدۇ. بەزى رايونلاردا ئۆلگۈچىنىڭ تۇغقانلىرى مەرھۇمغا بولغان سېغىنىش ۋە ئۇنىڭدىن ئايرىلىش قايغۇسىنى ئىپادىلەپ ھەسرەت چېكىدۇ. بۇ ماتەملەردە مەرھۇمنىڭ ھايات ۋاقتىدا قىلغان ياخشى ئىشلىرى سۆزلىنىدۇ. مېيىت بىلەن ماتەم بىلەن خوشلىشىش ئادىتى ئاتۇش ۋە قاغىلىقتىكى ئۇيغۇرلاردا كۆپ ئۇچرايدۇ. ئەگەر بىر ئادەم ئۆلۈپ كەتسە، بۇ رايوندىكى داڭلىق ماتەمچى (ھازىچى \ يىغلاش ئۇستىسى) ئۇنىڭ ۋاپاتىغا ماتەم بىلدۈرۈشكە تەكلىپ قىلىنىدۇ. بۇ ماتەم تۇتقۇچىلار مومايلاردىن تەركىپ تاپقان بولۇپ، ئۇلار ھازا ئاچىدۇ، ئۇلار قايغۇلۇق تەسىرلىك ئاۋازى بىلەن كىشىلەردىكى بەختسىزلىك ھېسسىياتىنى ئويغىتالايدۇ. بىر ئادەم ئۆلۈپ كەتسە، ماتەم ئائىلىسى ماتەم تۇتقۇچىنى چاقىرىدۇ. تەكلىپ قىلىپ ئەكېلىنگەن كىشى ماتەم ئۈچۈن ئالاھىدە  تىكىلگەن كىيىملىرىنى تەتۈر كىيىپ، قولىغا ھاسا ئېلىپ، مەرھۇم ئۈچۈن قىلغان نالە-پەريادلىرىنى ئۆزگىچە ئاۋازدا ئېيتىدۇ. ئۆلگۈچىنىڭ ئائىلىسىدىكىلەر ۋە ئەتراپتىكى مەھەللە-كويلاردىن كەلگەن خوشنىلار بۇ ماتەملەرنىڭ تەسىرىدە چوڭقۇرمۇسىبەت تۇيغۇسىنى باشتىن كەچۈرىدۇ. ئەگەر ھۆرمەتكە سازاۋەر كىشىلەر، قەھرىمانلار ياكى بالىلار ئۆلۈپ كەتسە، ئۇلار ئۈچۈن بىر نەچچە كۈن يىغلايدۇ. مېيىتنى قەبرىگە ئېلىپ ماڭغاندا نالە-پەرياد يۇقىرى پەللىگە يېتىدۇ.

ئۆلۈمدىن كىيىنكى ئۆرپ-ئادەتلەر

مېيىت دەپنە قىلىنغاندىن كېيىن، قۇرئان تىلاۋەت قىلىنىدۇ ۋە قەبرىدە ئۈچ كېچە دۇئا قىلىنىدۇ.  ئۇيغۇرلاردا، مېيىت دەپنە قىلىنغاندىن كېيىن، ھەر كۈنى قەبرىگە بېرىپ «ئۈچ نەزىر» بولغۇچە قۇرئان تىلاۋەت قىلىنىدۇ. بەزى رايونلاردا قەبرىستاندا قۇرئان ئوقۇش قىرىق كۈن داۋام قىلىدۇ. بۇ «قۇرئان تىلاۋەت قىلىش» دەپ ئاتىلىدۇ. بۇ ئۆلگۈچىنى يالغۇز قويماسلىق ۋە ئۇنىڭ جەننەت كىرىشىنى تىلەش ئۈچۈن قىلىنىدۇ.

ئەگەر ئۆلگۈچى ئائىلىدىكى ئاقساقاللارنىڭ بىرى بولسا، دەپنە قىلىنغاندىن كېيىن، دەپنە قىلىشتىن ئىلگىرى جەسەت قويۇلغان ئۆيدە ئۈچ كېچە، بەزى ئائىلىلەردە يەتتە كېچە  پىلتىگۈچ كۆيدۈرۈلىدۇ. بۇ «پىلتىگۈچ ياندۇرۇش» دەپ ئاتىلىدۇ. ھەبىبۇللا چۈشەندۈرۈپ مۇنداق دېدى: بۇ ئادەتنىڭ مەنىسى بالىلارنىڭ ئاتا-ئانىسىنى ئۆينى يورۇتقان چىراغقا ئوخشىتىپ ئۇلارنى خاتىرىلەش ۋە ئۇنىڭ روھىدىن ياردەم سوراش بولىدۇ. بىزنىڭچە، بۇ يەردىكى چىراق ئۇ ئۆلگۈچىنىڭ روھىغا ۋە ئۆلگۈچى قالدۇرۇپ كەتكەن ئوچاققا ۋەكىللىك قىلىدۇ. «بىز چىرىقىڭنى ئۆچۈرمەيمىز ئاتا- ئانا»دېگەن مەنىدە مۇشۇنداق قىلىدۇ. بەزى رايونلاردا قەبرە بېشىدا ئوت يېقىلىدۇ.

مېيىت چىققان ئۆيدە ئۈچ كۈن تاماق ئېتىلمەيدۇ. تۇغقانلىرى، دوستلىرى ۋە قوشنىلىرى تاماق ئېتىپ بىر ھەپتە ھەتتا بىر ئاي ئېلىپ كېلىدۇ. مۇسىبەت سەۋەبىدىن ئېلىپ كەلگەن بۇ خىل يېمەكلىك «ئىسسىقلىق» دەپ ئاتىلىدۇ.

«ئۈچ نەزر» مېيىت دەپنە قىلىنىپ ئۈچ كۈندىن كېيىن بېرىلگەن تاماقتۇر. نەزىردە قۇيماق، نا ۋە سۈيۈق سەلەڭ تاماق بېرىلىدۇ. ئادەتتە بەدەننى يۇيغان كىشىلەر ۋە ئىماملار بۇ تاماققا تەكلىپ قىلىنىدۇ. قۇرئان ئوقۇلىدۇ ۋە دۇئا قىلىنىدۇ. قازا قىلغان كىشىنىڭ ئائىلە كىشىلىرى مېيىتنى يۇيغانلارنى ياخشى كۈتۈپ ئۇلارنىڭ كۆڭلىنى ئېلىشقا تىرىشىدۇ. ئۆلگۈچىنىڭ كىيىملىرى مېيىت يۇيغانلارغا بېرىلىدۇ. بەزىدە ئۇلارغا كىيىم ئورنىدا رەخت ياكى پۇل بېرىلىدۇ. بېرىلگەن نەرسىلەر «باش يۇيغۇچى» ، «پۇت يۇيغۇچى» ، «سۇ قۇيغۇچى» غا  ئاساسەن ئوخشىمايدۇ.

ئۆلۈمنىڭ يەتتىنچى كۈنى بېرىلگەن تاماققا «يەتتە نەزىر» دېيىلىدۇ.  ئۇ «ئۈچ نەزىر» دىنمۇ چوڭ ۋە داغدۇغىلىق بولىدۇ. ھازىدار ئائىلە ئىقتىسادىي ئەھۋالىغا ئاساسەن قوي ياكى كالا بوغۇزلايدۇ. كەچلىك تاماققا ئەرلەر ۋە ئاياللار ھەممىسى تەكلىپ قىلىنىدۇ. كەچلىك تاماققا كەلگەنلەر بەش دانە نان ئېلىپ كېلىدۇ. بەزىدە ئۇلار نان بىلەن بىللە  بىر كىيىملىك رەخت ياكى  بىر بولاق چاي، بىر-ئىككى بولاق قەنت ئېلىپ كېلىدۇ. مېھمانلار ئايرىلغاندا، ساھىبخانلارمۇ ھەر بىر مېھمانغا ئىككى پارچە دانە بېرىدۇ. تاماقتىن كېيىن، ئاياللارنىڭ ماتەم بەلگىسى سۈپىتىدە چەگكەن ئاق بەلۋاغ بىلەن ئاياللارنىڭ ئاق رومىلى ئېلىۋېتىلىدۇ.

«قىرىق نەزىر» ئۆلۈمنىڭ 40-كۈنى بېرىلگەن تاماقتۇر.  بۇ نەزىر «يەتتە نەزىر» گە ئوخشاش بولىدۇ. «قىرىق نەزىر» دىن كېيىن «قارلىق سۇندۇرۇش» بولىدۇ. ئۆلگۈچىنىڭ تۇغقانلىرى بىر-بىرىگە رەخت بېرىدۇ. بۇنىڭ بىلەن ئۆلگۈچىنىڭ تۇغقانلىرى ماتەم مۇراسىمىنى تاماملايدۇ.  ئەرلەر ساقىلىنى ئالىدۇ، ئاياللار چېچىنى تاراشقا باشلايدۇ.

«يىل نەزىر» ۋاپات بولغۇچىنىڭ بىر يىللىقى  ئۈچۈن بېرىلگەن تاماقتۇر. «يەتتە نەزىر» ۋە «قىرىق نەزىر» گە ئوخشاش ئۆتكۈزۈلىدۇ. تاماققا ھەممە كىشى تەكلىپ قىلىنىدۇ. نەزىرگە كېلەلمىگەن يىتىم-يېسىر ۋە پېقىرلارغا تاماق يەكۈزۈپ بېرىلىدۇ. بۇنىڭدىن باشقا بەزى يەرلەردە «بەش نەزىر»، «يۈز كۈنلۈك نەزىر»، «يىگىرمە كۈنلۈك نەزىر» قاتارلىق نەزىرلەر بېرىلىدۇ. بۇنىڭدىكى «يىگىرمە نەزىرگە» «ئاق ئاش» مۇ دىيىلىدۇ.  «يۈز كۈنلۈك نەزىر» ۋە «يىگىرمە كۈنلۈك نەزىر» تۇۋا تۈركلىرىدىمۇ بار.

ئۇيغۇرلار مەرھۇم ئۈچۈن ماتەم تۇتۇشنى «قارلىق تۇتۇش» دەپ ئاتايدۇ. ئۆلگۈچى ئۈچۈن ماتەم تۇتۇش ۋاقتى ئۆلگۈچىنىڭ ئەھۋالىغا باغلىق بولىدۇ. ئائىلە باشلىقى ئۆلۈپ كەتسە، قىرىق كۈن ماتەم تۇتىدۇ. بەزىلەر بىر يىل ماتەم تۇتۇپ، كۆڭۈل ئېچىش ۋە توي مۇراسىملىرىغا قاتناشمايدۇ. ئادەتتىكى ئائىلە ئەزالىرى ئۆلگەندە، ئۇلار ئۈچ ياكى يەتتە كۈن ماتەم تۇتىدۇ. ئەرلەر ماتەم بىلدۈرۈش ئۈچۈن ئاق بەلۋاغ چىگىدۇ. ئاياللار بولسا ئاق بەلۋاغ باغلاپلا قالماي، يەنە ئاق رومال تاقايدۇ، ھەمدە ئامال بار ئاق يوپكا كىيىدۇ. بۇ ماتەم ئۆلگۈچىنىڭ «يەتتە نەزىر» بېرىلگۈچە داۋام قىلىدۇ. ئەرلەر ئۆلگۈچىنىڭ «قىرىق نەزىر» بولغۇچە چاچ ، ساقال ۋە بۇرۇتلىرىنى ئالمايدۇ. ئاياللار چېچىنى يۇيمايدۇ ياكى تارتمايدۇ. ئۇلار كۈلۈش ۋە كۆڭۈل ئېچىشتىن ساقلىنىدۇ. ئۇلار توي مۇراسىمىغا بارمايدۇ. ئۇلارنىڭ بەزىلىرى ئۆلگۈچىنىڭ يىللىقى توشقۇچە تۇي-تۆكۈنلەرگە قاتناشمايدۇ، تۇغقانلار ئوتتۇرىسىدا ئۆتكۈزۈلمەكچى بولغان تويلار كېچىكتۈرۈلىدۇ، زۆرۈر تېپىلغاندا، ھازىدارلارنىڭ ماقۇللۇقى بىلەن ئۆتكۈزۈلىدۇ. ئېرى ئۆلۈپ كەتكەن ئايال ياكى ئايالى قازا قىلغان ئەر ئۆلگۈچى ئۈچۈن بىر يىللىقى توشۇشتىن ئىلگىرى توي قىلمايدۇ. ئۆلگۈچىنىڭ «قىرىق نەزىر» دىن كېيىن، ماتەم تۇتقۇچىلار بىر-بىرىگە كىيىم-كېچەك بېرىشىپ ياكى دوست يارەن ۋە قوشنىلارنىڭ تەسەللى بېرىشى ئارقىلىق قارلىق تۇتۇشنى ئاخىرلاشتۇرىدۇ. بۇ «قارلىق سۇندۇرۇش» ياكى «قارىسىنى ئوشتۇش» دەپ ئاتىلىدۇ.

«يەتتە نەزىر»، «قىرىق نەزىر»، «يىل نەزىر» كۈنلىرىدە، ئۆلگۈچىنىڭ تۇغقانلىرى ۋە جامائەت قەبرىگە بېرىپ قۇرئان ئوقۇيدۇ. بۇنىڭدىن باشقا، ئۇلار پەيشەنبە ياكى جۈمە، رامىزان ۋە قۇربان ھېيتتا قەبرىگە بارىدۇ، قۇرئان ئوقۇيدۇ ۋە قەبرىگە بىر نەچچە بۇغداي ياكى ئارپا چېچىپ قايتىدۇ. بۇ «توپا بېشىنى يوقلاش» ياكى «تۇپراق بېشىنى يوقلاش» دەپ ئاتىلىدۇ، بۇ قەبرىنى زىيارەت قىلىشنى كۆرسىتىدۇ. بۇنىڭ بىلەن مەرھۇمنىڭ روھىغا چوقۇنۇش ۋە ئۇنىڭ روھىدىن ياردەم سوراش مەقسەت قىلىنغان. بەزىلەر سەپەرگە چىققاندا، قىيىنچىلىققا يولۇققاندا ياكى ئۆلگۈچىنى خىيال قىلغاندا ماي پۈرۇتۇش ئارقىلىق مازارنى يوقلايدۇ.

ئۆلگۈچى ئۈچۈن بېرىلگەن تاماق ئاخىرلاشقاندا، ئائىلە ئەزالىرى قەبرىنى زىيارەت قىلىدۇ. ئۇلار قەبرىنىڭ چۆرىسىنى ئىگىزلىتىدۇ ۋە ئۇچۇۋاتقان قۇشلارغا يەم بېرىدۇ. قەبرىنىڭ بېشىدا قەبرە تېشى ئورنىتىلىپ، مەرھۇمنىڭ قىسقىچە تەرجىمىھالى يېزىلغان بولىدۇ. بەزىلەر قەبرىنى تۆمۈر ياكى ياغاچ رېشاتكىلار بىلەن قورشىۋالىدۇ. بەزى كىشىلەر كۆچەت تىكىپ قەبرىنىڭ ئەتراپىغا گۈل تىكىدۇ. رامىزان ۋە قۇربان ھېيت مەزگىلىدە قەبرىلەرنى زىيارەت قىلىشمۇ ئۆرپ-ئادەتتۇر.

ئۇيغۇرلاردا مېيىت ئىمكانقەدەر يول بويىغا دەپنە قىلىنىدۇ. بۇنىڭ بىلەن يولدىن ئۆتكەنلەرنىڭ مەرھۇمنىڭ روھىغا ئوقۇپ دۇئا قىلىپ قويۇشىنى ئۈمىد قىلىدۇ. چۈنكى ئۇيغۇرلار قەبرىستانلىقتىن ئۆتۈۋاتقاندا، چەۋەندازلارمۇ ئاتتىن چۈشۈپ، ئۆلۈكلەرنىڭ روھىغا دۇئا قىلغاندىن كېيىن يوللىرىنى داۋاملاشتۇرىدۇ. ئەگەر يېتىم ، پېقىر، ئۆي-ماكانسىز ۋە مۇھاجىرلار ئۆلۈپ كەتسە، جامائەت قائىدىگە ئاساسەن ئۇلارنىڭ جەسىتىنى دەپنە قىلىدۇ. ئۇلار ئۇنى ساۋاب دەپ قارايدۇ.

ھەر پەيشەنبە كۈنى ئۇيغۇردە «ئەرۋاھ» (روھ) لارغا ماي پۇرىتىش ئادىتى بار. ئېتىقادقا ئاساسلانغاندا، روھلار ھەر جۈمە كۈنى مەككىگە بېرىپ جۈمە نامىزى ئوقۇيدۇ. ئەگەر پەيشەنبە كۈنى ماي پۇراتسا، روھلار بالدۇرتۇرۇپ، مەككىگە بالدۇر يېتىپ بارالايدۇ. بۇ مىسالدا جانلىق، شامان دىنى ۋە ئىسلام چۈشەنچىسى بار. باشقىچە ئېيتقاندا، روھلار بەدەندىن ئايرىلغاندىن كېيىن، ئۇلار داۋاملىق ياشايدۇ، روھلارنىڭمۇ فىزىئولوگىيىلىك ئېھتىياجى ۋە ئېتىقادى بولىدۇ.

خۇلاسە

ئۇيغۇرلار ھاياتنىڭ ئەڭ مۇھىم ئۆتكۈنچى مەزگىللىرىنىڭ بىرى بولغان ئۆلۈم ھادىسىگە ئىنتايىن ئەھمىيەت بېرىدۇ. شۇڭلاشقا، ئۆلۈمنى چۆرىدىگەن شەكىل ۋە مەزمۇن جەھەتتىن ھەر خىل ئېتىقاد ۋە ئۆرپ-ئادەتلەر شەكىللەنگەن بولۇپ، بۇ جەمئىيەتتىكى باردى-كەلدىنىڭ قويۇقلىقىنىڭ ئەڭ ياخشى مىسالى ھېسابلىنىدۇ. ئۆلگۈچىنى ھۆرمەتلەش ۋە ئۇلارنىڭ تۇغقانلىرىغا ياردەم قىلىش بۇ ئۆز ئارا باردى-كەلدى قىلىشنىڭ ئاساسى. مەيلى كىم ئۆلۈپ كەتسۇن، ئۇنى ئۆرپ-ئادەت، ئېتىقاد ۋە دىنىي قائىدىلەر بويىچە يولغا سېلىشقا ئىنتايىن ئەھمىيەت بېرىلىدۇ. يېتىم-يېسىر، پېقىر ۋە مۇھاجىرلار بۇنىڭ سىرتىدا ئەمەس. ئۆلگۈچى يۇيۇلىدۇ، كېپەنلىنىدۇ، تاۋۇتقا سېلىنىدۇ ۋە دۇئا قىلىنىدۇ، مۈرىسىگە ئېلىپ قەبرىگە ئېلىپ بېرىلىپ دەپنە قىلىنىدۇ، ئۆلگۈچىنىڭ گۇناھىنىڭ كەچۈرۈم قىلىنىشى ۋە جەننەتكە كىرىشى ئۈچۈن دۇئا قىلىنىدۇ. گەرچە بۇلارنىڭ ھەممىسى باشقا تۈرك قەبىلىلىرى ۋە مۇسۇلمانلار جامائىتىنىڭ ئۆرپ-ئادەتلىرى بىلەن ئورتاق ئالاھىدىلىكلەرنى نامايان قىلسىمۇ، ئەمما ئۇلارنىڭ ئۇيغۇرلارغا خاس ئالاھىدىلىكلىرى بار.

ئۇيغۇرلارنىڭ ئۆلگەندىن كېيىن قاتتىق يىغلىشى ئادەتكە ئايلانغان. قارلىق تۇتۇشنىڭ ئالامىتى سۈپىتىدە، ئەرلەر بېلىگە ئاق بەلۋاغ، ئاياللار بېشىغا ئاق رومال چىگىدۇ. ئەرلەرنىڭ كېپەنلىكى ئۈچ قات، ئاياللارنىڭ بەش قات بولىدۇ. ئۆلگۈچى ئۈچۈن بېرىلگەن تاماق \ ئاش «ئۈچ نەزىر»، «يەتتە نەزىر»، «قىرىق نەزىر»، «يىل نەزىر» دەپ تۆتكە ئايرىلىدۇ. بەزى رايونلاردا «بەش نەزىر» ۋە «يىگىرمە نەزىر» قوشۇپ قىلىنىدۇ. ئۇيغۇردە قەبرىلەر توپا دۆۋىسى ياكى بۆشۈك شەكلىدە ياسالغان. قوچقار مۈڭگۈزى، ئاتنىڭ بېشى، تاغ ئۆچكىسى مۈڭگۈزى قەبرىگە قويۇلغان ياكى ئاق، قىزىل، كۆك ۋە سېرىق رەختلەر باغلانغان بولىدۇ. بۇلارنىڭ ھەممىسى ئۇيغۇرلاردىكى ئۆلۈم ۋە دەپنە قىلىنىشنىڭ قەدىمكى ئېتىقادى ۋە ئۆرپ-ئادەتلىرىنىڭ ماھىيەتلىك ئۆزگەرمىگەنلىكىنى، شامان دىنى، مانى دىنى، بۇددا دىنى ۋە ئىسلام دىنى ئامىللىرى بىلەن بېيىغانلىقىنى كۆرسىتىپ بېرىدۇ.

باشقىچە ئېيتقاندا، ئىنسانلار ئۈمىدسىزلەنگەن ئۆلۈم نۇرغۇن ئېتىقاد ۋە مۇراسىملارنىڭ شەكىللىنىشىگە يول ئاچتى. ئۇيغۇر ئارىسىدىكى ئۆلۈم ھەققىدىكى ئېتىقاد ۋە مۇراسىملاردا، ئىسلامدىن ئىلگىرىكى دەۋرلەرنىڭ ئېتىقادى ۋە تەپەككۇر سىستېمىسىنىڭ ئىزلىرى يەنىلا مەۋجۇت. دەپنە مۇراسىمىدىن تارتىپ يىغلاش ئەنئەنىسىگىچە، ئۆلۈم ئېشىدىن قەبرىنىڭ شەكىلىرىگىچە، ماتەم ئالامەتلىرىدىن دەپنە مۇراسىمىغىچە بولغان بارلىق مۇراسىملاردا، ئەجدادلار ۋە روھلار ھەققىدىكى ئېتىقادنىڭ شامان دىنى بىلەن بىللە مۇھىم ئورۇنغا ئىگە ئىكەنلىكى كۆرۈلىدۇ. بۈگۈنكى كۈندە ئىسلامدىن بۇرۇنقى ئېتىقاد ۋە مۇراسىملار ئىسلامى تۈس ئېلىپ داۋاملىق مەۋجۇت بولۇپ تۇرماقتا.

مەنبە: https://akademiye.org/tr/?p=4737        Uygur Türklerinde ölüm ile ilgili inanış ve adetler